مقدمه

در طرح مانور عملیات والفجر 10، تصرف ارتفاعات شاخ سورمر و شاخ شمیران واقع در محور سد دربندیخان پیش‌بینی شده بود. زیرا این ارتفاعات در حفظ جناح مواضع خودی و تسلط دید و تیر بر عقبه دشمن، دارای اهمیت بودند، اما به دلیل کمبود توان و هوشیاری دشمن، به جز تپه‌های شرق ارتفاع شاخ سورمر، سایر مواضع تصرف نشد.

 

پس از پایان عملیات والفجر 10، حضور دشمن در آن محور، به عنوان نقص محور چپ منطقه عملیاتی والفجر 10 عنوان گردید و تصمیم گرفته شد، با انجام عملیات، بر روی این ارتفاعات و نیز ارتفاع برددکان این نقص مرتفع شود. براین اساس عملیات در این منطقه در دستور کارفرماندهان سپاه قرار گرفت.

 

تکمیل و تأمین جناح چپ منطقه عملیاتی والفجر 10.

 

منطقه مورد نظر برای عملیات، منطقه‌ای کوهستانی بود که از شمال به دریاچه دربندیخان و شاخ تموژرنان، از جنوب به دشت مرتکه و ارتفاعات شاخ خشیک و بمو، از شرق به رودخانه زیمکان و کوه بیزل، از غرب به سد دربندیخان و ارتفاعات قاشتی منتهی می‌شد. مهم‌ترین ارتفاعات و عوارض این منطقه عبارت بودند از: شاخ سورمر، شاخ شمیران، برددکان، دریاچه دربندیخان و دشت تولبی. این ارتفاعات بر اکثر جاده‌های ارتباطی و عقبه خودی و دشمن در منطقه تسلط داشتند.

 

از این منطقه عملیاتی که در حوزه استحفاظی سپاه یکم قرار داشت، لشکر 36 پیاده پدافند می‌کرد، که تیپ‌های 602، 238، 106 و یک گردان تانک و یک گردان کماندویی را تحت امر خود داشت. یگان‌های تقویت این لشکر نیز به هنگام عملیات بیت المقدس 4 عبارت بودند از: تیپ‌های 38 و 506 پیاده، 50 زرهی، 68 نیروی مخصوص و گردان مستقل 7 حراست مرزی.

 

نیروی زمینی سپاه پاسداران مأموریت اجرای عملیات را به قرارگاه فتح واگذار کرد و سازمان رزم به شکل زیر طراحی شد:

 

لشکر 27 محمدرسول‌الله(ص) با شش گردان پیاده؛

لشکر 57 ابوالفضل(ع) با پنج گردان پیاده؛

لشکر 10 سیدالشهدا(ع) با 9 گردان پیاده؛

تیپ مستقل 18 الغدیر با سه گردان پیاده.

 

فلش‌های عملیات از شمال به جنوب طراحی شده بود؛ به طوری که نیروهای خودی به پشت دشمن هدایت می‌شدند. به این ترتیب، یگان‌های عملیاتی می‌بایست ضمن شکستن خط و تأمین ساحل دشمن، ارتفاعات شاخ سورمر، شاخ شمیران، برددکان و دشت تولبی را تصرف و تأمین کنند.

 

به رغم تلاش عراق در پرتاب منور و گلوله باران منطقه - که بیانگر هوشیاری او بود - پس از رخنه نیروهای غواص و انتقال نیروهای تک‌ور به ساحل دشمن، عملیات در ساعت 1 بامداد 5/1/67 با رمز مبارک "یا اباعبدالله‌(ع)" آغاز شد. پیچیدگی زمین و وجود کمین‌های متعدد در شیارها و ارتفاعات، پیش‌روی نیروها را کند می‌کرد. حدود ساعت 4 با شدت گرفتن درگیری، سرعت پیش‌روی یگان‌ها نیز افزایش یافت. در حالی که از جبهه خودی خبر می‌رسید نیروها در حال تصرف ارتفاعات شاخ شمیران و نیز پاک‌سازی دشت تولبی هستند، اخبار شنود از آشفتگی دشمن حکایت داشت؛ به نحوی که شنیده می‌شد نیروهای عراقی به طور مکرر اعلام می‌کنند که در محاصره نیروهای ایرانی قرار گرفته‌اند.

 

با روشنایی صبح، هواپیماهای خودی وارد عمل شده و محل تجمع و جاده مواصلاتی دشمن را بمباران کردند. حدود ساعت 10 نیروهای تک‌ور ضمن جنگ تن به تن با نیروهای عراقی در شاخ شمیران، به پاک‌سازی این ارتفاعات پرداختند. با استقرار نیروها در شاخ شمیران، نیروهای عراقی که در یال‌های سمت چپ این ارتفاعات و و نیز ارتفاعات شاخ سورمر مقاومت می‌کردند، متزلزل شده و تعدادی تسلیم و تعدادی هم متواری شدند.

 

مقارن ظهر، پاتک‌های دشمن از چندین محور به سمت شاخ شمیران آغاز شد، اما با وجود تعداد کم نیروهای مستقر در این ارتفاعات، این پاتک‌ها ناکام ماند. همچنین، گزارش می‌شد که دشمن از ساحل دشت تولبی و از طرف برددکان در حال اعزام نیروهای کمکی به منطقه است.

 

در ساعت 14 اعلام شد که شاخ سورمر نیز به تصرف درآمده و بیش از 100 تن از قوای دشمن اسیر شدند. نیروهای عراقی ضمن وارد آوردن فشار زیاد به دو محور دشت تولبی و شاخ شمیران، عقبه خودی را به شدت مورد هجوم آتش کاتیوشا و توپخانه و نیز بمباران شیمیایی قرار دادند. در نتیجه، منطقه به مواد شیمیایی آلوده شد و یگان‌های عملیاتی سازمان خود را از دست داده و توانشان رو به ضعف نهاد.

 

برهم زدن سازمان دشمن و پدافند در ارتفاعات مقابل شاخ شمیران از جمله اهداف مهمی بود که موجب شد فرماندهی قرارگاه فتح با وجود خستگی مفرط یگان‌ها، ادامه عملیات در شب دوم را در دستور کار خود قرار دهد. در این مرحله، نیروها می‌بایست ضمن عمل روی ارتفاعات برددکان و پاک‌سازی و پیش‌روی در دشت تولبی، خطی را در امتداد یال‌های برددکان به طرف ساحل دریاچه تأمین کنند.

 

در حالی که نیروهای خودی جهت انجام مرحله دوم عملیات آماده می‌شدند، در ساعت 00:30 بامداد 6/1/67 عراق پس از گلوله‌باران شیمیایی عقبه یگان‌های خودی در ارتفاعات تمورژنان، از سه محور به سمت شاخ شمیران پاتک کرد و با اجرای آتش سنگین و دقیق روی جاده چم سراژین، آن را کاملاً مسدود نمود و امکان کمک رسانی به نیروهای در خط را از بین برد. تا نزدیک صبح نیز تعدادی از مواضع خودی در پایین شاخ شمیران در اختیار دشمن قرار گرفت که با حمله قوای خودی، این مواضع مجدداً به تصرف درآمد.

 

به این ترتیب، در حالی که ادامه عملیات در شب دوم میسر نشده بود، فرماندهی عملیات با در نظر گرفتن کمبود نیرو و اوضاع ناشی از بمباران‌های شیمیایی دشمن، فرمان پدافند مناسب و قوی از شاخ شمیران را صادر کرد.

 

1-تصرف کامل ارتفاعات شاخ شمیران و شاخ سورمر.

2-تصرف قسمتی از دشت تولبی و ارتفاعات برددکان.

3-کشته و زخمی شدن حدود 5000 تن و به اسارت درآمدن 498 تن از نیروهای دشمن.

4-انهدام بیش از 15 دستگاه تانک و نفربر و 50 دستگاه خودرو.

5-به غنیمت درآمدن 11 دستگاه تانک، 54 قبضه خمپاره، یک دستگاه مهندسی، 5 قبضه سلاح پدافند هوایی، 14 قبضه تیربار، یک دستگاه خودرو حامل تفنگ 106 و دو قبضه آرپی‌جی - یازده.

 

1- سند شماره 0678 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات بیت المقدس4، ص ص 8 و 5.

2- سند شمارة 1068 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ترتیب نیروی ارتش عراق، جزوه شمارة 7.

3- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش اجمالی 38 عملیات بزرگ، ابوالقاسم حبیبی، تهران: جزوه داخلی.

4- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، کارنامه نبردهای زمینی، محسن رشید و حسن دری، تهران، 1381.

5- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اطلس جنگ ایران و عراق ـ فشرده نبردهای زمینی، محسن رشید، چاپ دوم 1389.

6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تنبیه متجاوز، حسین اردستانی، تهران، 1384.