مقدمه

استراتژی نظامی ایران در دوره پس از فتح فاو، سازمان‌دهی و فراهم‌سازی مقدمات انجام عملیات موسوم به "عملیات سرنوشت‌ساز" بود. به این معنا که با بسیج گسترده نیروهای مردمی در نظر بود پس از انجام عملیات بزرگ در جبهه جنوب، عملیات بعدی با ابعاد نسبتاً گسترده در جبهه شمالی انجام پذیرد تا به این وسیله ضمن اعمال فشارهای سیاسی، نظامی و روانی به عراق، حامیانش را به برگزیدن راه‌حل پیشنهادی ایران (حذف صدام) مجبور کنند.

 

در این میان، با توجه به این که هرگونه همکاری با اکراد معارض عراقی و موفقیت‌های حاصله از آن می‌توانست ایران را از توانایی قابل ملاحظه‌ای در خصوص تأثیر بر آینده عراق برخوردار کند، شورای عالی دفاع در بهار سال 1365 ضمن تأکید بر آغاز همکاری با اکراد معارض، مسئولیت اجرای عملیات نامنظم در شمال کشور عراق را به سپاه پاسداران واگذار کرد. در همین راستا، قرارگاه رمضان به عنوان مرکز عملیات نامنظم نیروی زمینی سپاه پاسداران رسمیت یافت و در نهایت زمینه لازم برای گسترش روابط با اتحادیه میهنی کردستان عراق (طالبانی‌ها) و انجام عملیات مشترک نظامی فراهم آمد. عملیات فتح1 اولین عملیات نامنظم بود که می‌توانست یکی از بزرگ‌ترین ضربات سیاسی و اقتصادی را به پیکر رژیم صدام وارد کند.

 

نفوذ به عمق 150 کیلومتری خاک عراق و انهدام مراکز اقتصادی، نظامی و ... منطقه کرکوک.

 

استان کرکوک عراق، مرکز اداری منطقه کردستان عراق می‌باشد و در آن زمان دارای جمعیتی بیش از 400 هزار نفر بود و به لحاظ برخوردار بودن از منابع عمده اقتصادی، از حیاتی‌ترین مناطق اقتصادی و نفتی عراق به شمار می‌رود.

 

منطقه عملیات از نقطه مرزی، کوهستانی بود. کوه‌های منطقه که ادامه سلسله جبال زاگرس می‌باشند متشکل از یک تعداد بلندی‌های بسیار مرتفع هستند که به تدریج به سمت جنوب از بلندی آنها کاسته می‌شود و نهایتاً در حوالی شهر کرکوک، تپه ماهور و سپس دشت قرار دارد. بلندترین ارتفاع منطقه "کوه پیر مکرون" با بلندی 3050 متر است. دو جاده مهم و آسفالت سلیمانیه - کرکوک و سلیمانیه - دوکان نیز در منطقه وجود دارد.

 

حفاظت از منطقه عملیاتی بر عهده سپاه یکم عراق بود قرار داشت و نحوه گسترش آن در روی خطوط مرزی به صورت پایگاهی بود، زیرا کوهستانی بودن منطقه این نوع گسترش را به دشمن تحمیل کرده بود. در این پایگاه‌ها که در اطراف و کناره‌های جاده‌های سلیمانیه - کرکوک و سلیمانیه - دوکان ایجاد شده بود، اغلب، نیروهای جاش مستقر بودند.

 

یک گردان در محدوده تاسیسات جبل بور و یک گردان در محدوده جمبور به همراه 60 قبضه ضدهوایی 5/14 و 23 میلیمتری استقرار داشتند.

 

فرماندهی و هدایت عملیات بر عهده قرارگاه رمضان بود که برای اجرای عملیات واحدهای زیر را تحت امر داشت:

- تیپ ویژه پاسداران با یک گردان؛

- تیپ هوابرد؛

- اتحادیه میهنی کردستان عراق با دو گردان؛

- 47 قبضه خمپاره‌انداز و مینی‌کاتیوشا.

 

برای انجام عملیات دو محور اصلی در نظر گرفته شد: 1- محور جنوبی (مالبند1)، با هدف انهدام تأسیسات "جبل بور" و "جنبور"؛ 2- محور شمالی (مالبند 2)، با هدف انهدام تاسیسات باباگرگر در کرکوک، یونیت و تأسیسات گاز شوراوا، پایگاه هوایی کرکوک و ... .

 

در محور مالبند 1، دو قبضه موشک‌انداز 107 م م و شش قبضه خمپاره 120 م م در نظرگرفته شده بود که بدون درگیری نیروهای پیاده، روی اهداف جبل بر و جنبور اجرای آتش کنند و برای اهداف "الجدیده" و "الحصار" نیز با استفاده از نیروهای تخریب تیپ ویژه پاسداران به وسیله نفوذ، عملیات استشهادی علیه تأسیسات نفتی انجام گیرد.

 

در محور مالبند 2 نیز چهار قبضه موشک‌انداز 107 م م و شش قبضه خمپاره‌انداز 120 م م در نظر گرفته شده بود تا اهداف مورد نظر را زیر آتش بگیرند. همچنین، در این محور قرار بود که سه دسته پیاده از تیپ ویژه پاسداران به همراه تعدادی از نیروهای اتحادیه میهنی کردستان عراق عملیات مشترکی را برای انهدام پایگاه‌های دشمن مستقر در ارتفاعات "کانی دوملان" انجام دهند و سپس از آنجا به وسیله یک قبضه مینی‌کاتیوشا و یک قبضه خمپاره‌انداز 120 م م تاسیسات برق منطقه را زیر آتش بگیرند.

 

نیروهای خودی از چند روز قبل از شروع عملیات به سوی اهداف خود حرکت کردند. آنها پس از عبور از مسیرهای تعیین شده به مواضع مورد نظر رسیدند و سپس در ساعت 01:26 بامداد 1365/7/19 عملیات را با رمز مبارک "یا زینب" آغاز کردند.

 

نیروها موفق شدند پس از تصرف پایگاه‌های دشمن در "دوملان"، آتشبارهای خود را در مواضع تعیین شده مستقر کنند. آنها مأموریت داشتند پایگاه هوایی، قرارگاه‌های سپاه یکم و لشکر هشتم و تأسیسات موجود در "باباگرگر" اعم از بهره‌برداری، پالایشگاه، نیروگاه، یونیت شوراوا و پایگاه‌های سایت موشکی، پادگان، مرکز استراق سمع و پایگاه‌های سازمان مجاهدین خلق (منافقین) را زیر آتش بگیرند.

 

در محور جنوبی نیز نیروهای خودی موفق شدند در مقابل تأسیسات جبل بور و جمبور مستقر شده و با اشراف کامل و بدون مشکل دیده‌بانی روی اهداف اجرای آتش نمایند.

 

پس از حمله به تاسیسات، نیروهای دشمن که کاملاً غافل‌گیر شده و تصور بودند منطقه با هواپیما بمباران شده است، با سلاح‌های پدافند هوایی خود به سوی آسمان شلیک کردند.

 

پایگاه هوایی منطقه نیز با بغداد _ به نقل از گزارش شنود - به صورت مستمر در تماس بود و اطلاع می‌داد:

 

 "پایگاه زیر آتش قرار گرفته است و به همین دلیل هواپیماهایمان را نمی توانیم به پرواز درآوریم. جهت تأمین منطقه، پنج هواپیما بفرستید."

 

پس از این پیام، حدود سه هواپیما وارد منطقه شده و از ارتفاع بالا فقط با پرتاب چند منور، منطقه را روشن کردند.

 

در نهایت، عملیات اجرای آتش روی أاسیسات منطقه - که با بیش از 3000 گلوله خپماره و مینی‌کاتیوشا انجام شده بود، حدود ساعت 4 بامداد به پایان رسید و سپس نیروهای خودی بدون تلفات به سوی نوار مرزی بازگشتند.

 

1- انهدام تأسیسات پالایشگاه کرکوک با ظرفیت 30 هزار بشکه در روز. این پالایشگاه سوخت مورد نیاز استان‌های شمالی عراق را تامین می‌کرد.

2- انهدام واحد بهره‌برداری شماره 1 که در نتیجه 70 درصد از توان بهره‌برداری از نفت در منطقه کرکوک سلب شد؛

3- انهدام نیروگاه حرارتی برق کرکوک، تأسیسات تفکیکی نفت و گاز "جمبور"، "جبل بور" و شوراوا؛

4- انهدام سه پایگاه موشکی زمین به هوا در منطقه کرکوک و نیز مرکز استراق سمع و جاسوسی الکترونیکی و پارازیت عراق در منطقه سقزلی؛

5- حمله و اجرای آتش روی قرارگاه‌های سپاه یکم و لشکر هشتم و در نتیجه، وارد آمدن خسارات سنگین به این دو قرارگاه؛

6- انهدام پادگان "دارامان" (محل استقرار دو تیپ دشمن)؛

7- انهدام بیش از بیست پایگاه مستقر در ارتفاعات دوملان؛

8- به آتش کشیدن مقر سازمان امنیت عراق در منطقه، و نیز انهدام دکل تلویزیون و ماکروویو کرکوک؛

9- انهدام ایستگاه راه آهن "بی بایگوره" که وظیفه انتقال نفت و فرآورده‌های سوختی را بر عهده داشت؛

10- انهدام مقر سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و به هلاکت رساندن نفرات مستقر در آن.

 

1- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش شماره 0897: حماسه فتح 1، احمد نیکویی.

2- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش شماره 294: عملیات فتح1، مسعود سرمدی.

3- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سند 035983، 1365/7/19.

4- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سند 61495، 1365/7/19.

5- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش اجمالی 38 عملیات بزرگ، ابوالقاسم حبیبی، تهران: جزوه داخلی.

6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، کارنامه نبردهای زمینی، محسن رشید و حسن دری، تهران، 1381.

7- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اطلس جنگ ایران و عراق ـ فشرده نبردهای زمینی، محسن رشید، چاپ دوم 1389.

8- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اطلس راهنما 12،آذربایجان غربی در جنگ با ضد انقلاب و دفاع مقدس،چاپ اول 1391،صفحه198.