مقدمه

عملیات‌های پی در پی ایران در جبهه جنوب، آن چنان حساسیت دشمن را برانگیخته بود که وقوع یک پیروزی دیگر برای ایران را به عنوان شکستی سنگین برای خود تلقی می‌کرد. به همین دلیل با تسلیح زمین به انواع تجهیزات پیشرفته و ایجاد موانع انبوه و تمرکز وسیع قوا، کوشید انجام هرگونه عملیات در این جبهه را غیرممکن سازد. به عبارت دیگر، جنگ را در جبهه جنوب به بن بست کشاند.

 

در مقابل، طراحان نظامی خودی با مشاهده وضعیت منطقه جنوب، توجه خود را به جبهه شمالی معطوف کردند. در این جبهه نه زمین مسلح بود و نه دشمن حضور جدی داشت. ضمن آن‌که راه‌کارهای متعددی برای دست‌یابی به منافع مهم اقتصادی دشمن فراهم بود.

 

از سوی دیگر درپی فعال شدن قرارگاه رمضان و انجام عملیات‌های پارتیزانی در داخل خاک عراق، فعالیت گروه‌های شمال عراق وارد مرحله تازه‌ای شد. آنها توانستند اقدامات خود را توسعه دهند و با توجه به عدم تسلط دولت عراق بر آن منطقه، به کمک نیروهای قرارگاه رمضان، عرصه را بر حکومت بعث بیش از پیش تنگ کنند. این وضعیت که در برنامه‌ریزی و خط‌مشی سپاه برای فعال کردن جبهه‌های مختلف جایگاه ویژه‌ای داشت، موجب توجه جدی‌تر سپاه به منطقة شمال شد و در سال 1366 عملیات‌های سپاه بیشتر در چارچوب استراتژی نظامی شمال غرب و غرب به انجام رسید. در این میان، مناطق آزاد شده در کردستان عراق و حضور نسبتاً گسترده اکراد معارض عراقی در این مناطق، سبب شد تا در مرحله اول گشایش جبهه جدید در غرب کشور، اتصال عقبه مناطق آزادشده به ایران و بازشدن عقبه نیروهای معارض مدنظر قرار گیرد.

 

همان گونه که گفته شد، یکی از دلایل اصلی انتخاب منطقة شمال برای عملیات، بن‌بست جنگ در جبهه جنوب بود. در این منطقه دشمن پس از ناکامی در عملیات‌های والفجر 8 و کربلای 5، با توجه به عملیات‌های سالانه ایران در جنوب و امکان یک پیروزی دیگر از این دست، تمام سعی خود را به کار برد تا مانع این پیروزی شود، زیرا در صورت وقوع پیروزی دیگری، توازن نظامی ـ سیاسی به گونه‌ای غیر قابل جبران به زیان عراق تغییر می‌کرد. لذا تشدید استحکامات دفاعی در جبهة جنوب در دستور کار ارتش عراق قرار گرفت. از این رو، ورود جدی به منطقه شمال غرب و انتخاب منطقه ماووت قبل از هر چیز نتیجة طبیعی مشکلات جنگ در جنوب بود. علاوه بر این، مسدود کردن راه ضدانقلاب که محور ماووت یکی از معابر اساسی برای آنها بود، از جمله علل دیگر برای انتخاب منطقه عملیاتی کربلای 10 به شمار می‌رفت. همچنین، درگیر بودن دشمن در جنوب و عدم حضور قابل ملاحظة آن در منطقه شمال و مسلح نبودن زمین، در انتخاب منطقه عملیاتی مؤثر بودند.

 

منطقه عملیاتی در محور بانه - سردشت قرار داشت که از شمال به رودخانه مرزی کلاس، از جنوب به رودخانه آوسیویل، از شرق به سورکوه و از غرب به ارتفاعات گرده‌رش، ویسی و ارتفاعات عمومی آسوس منتهی می‌شد.

 

این منطقه دارای عوارض حساس و ارتفاعات نسبتاً بلند و صعب العبور است که نبود جاده، تردد در آنجا را بسیار دشوار می‌کرد. بلندترین ارتفاع منطقه به نام "گامو" می‌باشد که بر تمامی عارضه‌ها و مناطق اطراف مشرف است. همچنین، علاوه بر روستاها و شهرک‌های متعددی که در سطح منطقه وجود دارند، رودخانه‌های چومان، گلاس، زاب صغیر، قلعه چولان و آوسیویل در منطقه جریان دارند. به دلیل وجود درختان مرتفع در پایین ارتفاعات نیز وضعیت برای اختفاء نیروهای پیاده و حتی تحرک و جابه‌جایی آنها در روز کاملاً مناسب بود.

 

تصرف ارتفاعات مهم منطقه و در نتیجه اتصال عقبه مناطق آزادشده به ایران، هدف اصلی عملیات بود که در چنین صورتی ضمن این که اکراد معارض از پشتیبانی ایران برخوردار می‌شدند، زمینه همکاری بیشتر جهت پیش‌روی در شمال عراق فراهم می‌گردید.

 

در جریان بودن عملیات کربلا 8 در منطقه جنوب و نیز عدم انجام هرگونه عملیات منظم در جبهه شمالی - در گذشته - موجب شده بود دشمن در این جبهه سرمایه‌گذاری نکند. در این میان، اگرچه مسئولیت پدافند از منطقه عملیاتی کربلا-10 بر عهده سپاه یکم ارتش عراق بود، ولی تنها تعدادی از نیروهای جاش (اکراد مزدور) در این منطقه مستقر بودند و زمین منطقه نیز فاقد موانع و استحکامات بود. با شروع عملیات کربلا 10، تعدادی از یگان‌های دشمن وارد منطقه شدند. درمجموع، تمامی یگان‌هایی که در منطقه حضور یافتند عبارت بودند از:

 

- گردان‌های مستقل 12، 60، 108 و 140 خفیفه (دفاع الوطنی)؛

- تیپ‌های 91، 97، 28، 71، 114، 502 و 704 پیاده؛

- ده گردان کماندویی (از سپاه‌های یکم، سوم، ششم و لشکرهای 14، 18، 41، 1، 29، 32 و 25)؛

- یک گردان مکانیزه و یک گردان تانک از لشکر 39 پیاده؛

- گردان 49 تانک؛

- تیپ 65 نیروی مخصوص.

 

قرارگاه مقدم نیروی زمینی سپاه پاسداران فرماندهی و هدایت عملیات را با سازمان زیر بر عهده داشت:

 قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع)، شامل: تیپ مستقل 110 خاتم‌الانبیاء(ص) با سه گردان و به همراه پنج گردان جندالله.

 قرارگاه کردستان(بدر)، شامل: لشکر 155 ویژه شهدا با سه گردان، لشکر 9 بدر با پنج گردان، تیپ مستقل بیت‌المقدس با دو گردان.

 قرارگاه نجف اشرف، شامل: لشکر 11 امیرالمومنین(ع) با چهار گردان، لشکر 14 امام حسین(ع) با سه گردان، لشکر 5 نصر، لشکر 25 کربلا با چهار گردان، لشکر 33 المهدی با یک گردان، لشکر 41 ثارالله با یک گردان، لشکر 57 حضرت‌ ابوالفضل(ع) با چهار گردان، تیپ مستقل 35 امام حسین(ع) با سه گردان، تیپ مستقل 48 فتح با سه گردان، تیپ مستقل قائم لرستان با دو گردان.

 قرارگاه رمضان، شامل: تیپ مستقل 66 هوابرد، تیپ مستقل 55 ویژه پاسداران، تیپ مستقل 75 ظفر، اتحادیه میهنی کردستان عراق (با 4000 نیرو).

 لشکر 8 نجف اشرف و تیپ مسلم ابن عقیل نیز به عنوان احتیاط، تحت امر قرارگاه مقدم بودند. همچنین، استعداد توپخانه حدود شش گردان بود.

  

عملیات می‌بایست طی سه مرحله به شرح زیر انجام می‌شد:

 

مرحله اول، می‌بایست نیروهای قرارگاه نجف به ارتفاعات گلان و اسپیدار و پاسگاه پلیس و نیز ارتفاعات شاشو و گامو تک کنند و در ادامه ارتفاعات قشن را تصرف نمایند. قرارگاه حمزه نیز در ارتفاعات کانی بدار، چنگاوی و تپه منافقین در جناح راست منطقه وارد عمل شود. همچنین، قرارگاه کردستان در جناح چپ منطقه یعنی ارتفاع سمت راست یال ارتباطی، کوخ نم نم و کله گاوی عمل کند.

 

مرحله دوم، قوای قرارگاه نجف می‌بایست روی ارتفاعات قمیش، شاخ آمدین و الاغو عمل کنند.

 

مرحله سوم، چنین پیش‌بینی می‌شد که قرارگاه‌های نجف و رمضان - که مأموریت انهدام عقبه دو قرارگاه دشمن در محور عمومی ماووت و چوارتا را به عهده داشتند - پس از اجرای عملیات در مرحله دوم الحاق کنند. با توجه به این که اجرای مراحل دوم و سوم مشروط به وضعیت عملیات در منطقه جنوب (کربلا 8) بود و یگان‌های اجرا کننده عملیات نیز می‌بایست از جنوب به غرب اعزام شوند، لذا تصمیم نهایی پس از مشخص شدن نتیجه مرحله اول عملیات در منطقه غرب و همچنین نتیجه عملیات در منطقه جنوب اتخاذ می‌شد.

 

از روز 1366/1/23، هر یک از یگان‌های عملیاتی به تناسب فاصله‌ای که تا اهداف تعیین شده داشتند، حرکت خود را آغاز کردند. قرار بود عملیات در ساعت 2 بامداد 1366/1/25 و با رمز "یا صاحب الزمان، ادرکنی" آغاز شود، ولی در ساعت 1:45 اعلام شد که نیروهای قرارگاه نجف در محور "گامو" و "گلان" با دشمن درگیر شدند. این نیروها توانستند با عقب زدن دشمن از محور پاسگاه پلیس، در ارتفاعات گلان 1 و 2، گامو، اسپیدره، شاشو و ابتدای قشن مستقر شوند. نیروهای قرارگاه کردستان نیز موفق شدند ارتفاعات مورد نظر در محور "بسن" را تصرف کنند. در این میان، قرارگاه حمزه به علت عدم آمادگی و حضور نیروهایش جهت شروع عملیات و نیز وجود برف سنگین در مسیر نتوانست وارد عمل شود. نیروهای قرارگاه رمضان نیز توانستند روی ارتفاعات گوجار و الاغلو مستقر شوند.

 

نخستین پاتک دشمن در ساعت 5:30 انجام شد که به شکست انجامید. حدود ساعت 9 صبح نیز در حالی که دشمن آماده می‌شد تا از محور "هزارکانیان" پاتک کند، هواپیمای پی سی 7 دشمن بر فراز گامو به پرواز درآمده و نیروهای خودی را از این ارتفاع عقب راند.

 

حدود ساعت 12، پاتک سنگین دشمن به طرف گلان آغاز شد که نیروهای خودی به علت عدم وجود مهمات کافی، مجبور شدند از گلان 2 عقب‌نشینی کنند.

 

درگیری بین دو طرف در بعدازظهر روز اول ادامه داشت تا این که در ساعت 1 بامداد روز دوم، نیروهای قرارگاه حمزه در محور گناو وارد عمل شده و موفق شدند تپه منافقین، پاسگاه گناو و کانی بدار را به تصرف درآوردند. متقابلاً، در ساعت 2 نیروهای دشمن به سمت اسپیدره و گلان 1 پاتک کرده و گلان1 را بازپس گرفتند. به این ترتیب، روز دوم عملیات در حالی پایان یافت که فشار دشمن از دو محور ماووت و گناو با مقاومت طرف مقابل همراه بود.

 

رزمندگان در ساعت 1:30 بامداد روز سوم (1366/1/27) تصرف ژاژیله و گامو وارد عمل شدند؛ ولی تنها توانستند ژاژیله را تصرف کنند.

 

نیروهای قرارگاه کردستان نیز از دو محور کله گاوی و ارتفاع بسن وارد عمل شده و به اهداف مورد نظر در این دو محور دست یافتند؛ ولی دشمن با فشار زمینی و هوایی خود توانست تا ظهر روز سوم هر دو ارتفاع را بازپس گیرد. همچنین، در این روز دشمن با اجرای پاتک در محور گناو موفق شد به تپه‌های چنگاوی دست یابد. بنابراین، به نیروهای مستقر در پاسگاه گناو دستور عقب‌نشینی داده شد. به این ترتیب، در محور گناو فقط ارتفاع کانی بدار و تپه منافقین در دست قوای خودی باقی ماند. علاوه بر این، در محور ماووت نیز رزمندگان مستقر در ارتفاع ژاژیله به علت عدم ارسال امکانات پشتیبانی، از این ارتفاع عقب نشستند.

 

در ساعت 3:30 بامداد روز چهارم، قوای خودی به منظور تصرف مجدد گلان 1 و 2 و نیز ژاژیله وارد عمل شده و تا روشنایی صبح فقط توانستند گلان 1 را تصرف کنند. افزون بر این، پاسگاه گناو نیز که خالی از نیروی دشمن بود، به تصرف درآمد.

 

در حالی که عملیات شب پنجم نیز - که با هدف تصرف گلان 2 و ژاژیله انجام شد - به نتیجه مطلوب منتهی نگردید، از ساعت 2 بامداد دشمن با اجرای پاتکی سنگین توانست ارتفاع کانی بدار را بازپس گیرد. به همین دلیل، به رزمندگان مستقر در پاسگاه گناو دستور عقب‌نشینی داده شد.

 

در روزها و شب‌های بعد نیز درگیری بین دو طرف ادامه داشت تا این که در شب دهم عملیات، دشمن با نفوذ بین گلان 1 و 2 توانست تا 8 صبح گلان 2 و نیز قسمتی از یال گلان 1 را بازپس گیرد.

 

در نخستین ساعات روز یازدهم (1366/2/4)، نیروهای خودی مجدداً در محور گلان 1 و 2 و نیز پاسگاه پلیس وارد عمل شده و پیش‌روی کردند، ولی تا ساعاتی پس از روشنایی آسمان، دشمن همچنان 400 متر از قله اصلی گلان 2 را در دست داشت.

 

در ساعت 21 همین روز درگیری در گلان 2 مجدداً آغاز شد و سرانجام در ساعت 6:45 بامداد این ارتفاع به صورت کامل به تصرف درآمد. متقابلاً، دشمن با پاتک به تپه منافقین توانست این تپه را بازپس گیرد.

 

به این ترتیب، بنا به دلایلی همچون؛ عدم وجود جاده جهت ترابری نیرو و انتقال امکانات پشتیبانی به خط مقدم، هوشیاری دشمن نسبت به سمت تک، سرعت و شتاب اولیه و عدم آمادگی لازم، گستردگی طرح و عدم تناسب آن با توان و نیز عدم هماهنگی بین عملیات منظم و نامنظم، عملیات متوقف شد.

 

با عملیات کربلا 10 علاوه بر تأمین بخشی از هدف‌های از پیش تعیین شده، زمینه انجام عملیات بعدی برای تصرف شهرک ماووت و پیش‌روی به سوی ارتفاعات مشرف بر شهر سلیمانیه عراق فراهم شد. همچنین، تردد نیروهای قرارگاه رمضان به داخل خاک عراق به میزان قابل ملاحظه‌ای ممکن گردید.

 

در این عملیات علاوه بر بخشی از مناطق مرزی ایران، بیش از 250 کیلومتر مربع از خاک عراق به تصرف درآمد که از آن جمله می‌توان از ارتفاعات گلو، بالوسه، اسپیدره، گلان، نیمی از ارتفاع قشن، یال کله گاوی و کوخ نم نم نام برد.

 

1- سند 0669 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات کربلا 10.

2- سند 027903 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1366/6/3.

3- سند 132911 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1366/1/25؛

4- سند 888 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش‌عملیات‌کربلا10.

5- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شلمچه تا حلبچه، محمد درودیان.

6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش اجمالی 38 عملیات بزرگ، ابوالقاسم حبیبی، تهران: جزوه داخلی.

7- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، کارنامه نبردهای زمینی، محسن رشید و حسن دری، تهران، 1381.

8- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اطلس جنگ ایران و عراق ـ فشرده نبردهای زمینی، محسن رشید، چاپ دوم 1389.

9- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تنبیه متجاوز، حسین اردستانی، تهران،1384

10- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.