مقدمه

در دوران دفاع مقدس منطقه عمومی شرق بصره به عنوان مهم‌ترین منطقه عملیاتی جبهه‌های جنگ، همواره از اهمیت سیاسی و نظامی ویژه‌ای برخوردار بود و در این منطقه، شلمچه نزدیک‌ترین راه برای تصرف یا نزدیک شدن به شهر بصره محسوب می شد. پس از فتح خرمشهر، به منظور تهدید شهر بصره عملیات رمضان در این منطقه انجام شد. ناکامی این عملیات به فرماندهان نظامی نشان داد که ادامه جنگ در گرو تغییر در شیوه عمل و اتخاذ تدابیری جدید برای مقابله با اقدامات جدید دشمن است. بر این اساس به عبور از آب به عنوان ابتکاری برای غافل‌گیر کردن دشمن توجه شد و مناطقی چون هور و اروندرود مدنظر قرار گرفت. در مقابل اهمیت سیاسی ـ نظامی منطقه شرق بصره و درک دقیق دشمن از میزان اعتبار این منطقه در استراتژی نظامی جمهوری اسلامی، موجب شد تا عراق برای تقویت بیشتر مواضع و استحکامات پدافندی در شرق بصره، سرمایه‌گذاری هنگفتی کند.

از سوی دیگر، مشخصة حاکم بر جنگ در هفتمین سال، سرعت تحولات، پیچیدگی و گسترش دامنه آن بود. این وضعیت به منزله آغاز شمارش معکوس برای پایان جنگ ارزیابی می‌شد و برخی از تحلیل‌گران پیش‌بینی می‌کردند که زمان خاتمه یافتن جنگ فرا رسیده است. وضعیت جدید در جنگ، با تغییر توازن به سود ایران پس از فتح فاو و توانایی ایران در حفظ آن و متقابلاً ناتوانی عراق برای بازپس‌گیری فاو آغاز شد.

 

در چنین موقعیتی افشای ماجرای مک‌فارلین در 13 آبان 1365 کلیه تحولات سیاسی و نظامی جنگ را تحت تأثیر قرار داد. گفت‌وگوهای پنهانی ایران و امریکا، علاوه بر از بین بردن امکان خاتمه سریع جنگ، به تدریج اوضاع را بیش از گذشته برای ایران سخت و دشوار کرد؛ زیرا به رغم امیدواری‌های زیاد هیئت امریکایی برای ملاقات با مقامات بلندپایه ایران، امام خمینی مسئولان را از هرگونه ملاقات منع کردند و همین بر عصبانیت امریکا و اقدام علیه ایران افزود.

 

زمینه‌های شکل‌گیری مذاکرات پنهانی مقامات امریکایی با عناصر ایرانی، با مبادله قطعات یدکی نظامی به ایران در مقابل آزادی گروگان‌های امریکایی در لبنان، از سال 1364 آغاز شد. ناتوانی امریکایی‌ها، به رغم همکاری سوریه برای حل معضل گروگان‌گیری در لبنان و هواپیمای ربوده شده تی.دبلیو.ای (T.W.A) در 24 خرداد 1364 و متقابلاً میانجیگری ایران برای حل معضل هواپیمای تی.دبلیو.ای (T.W.A) پس از سفر آقای هاشمی به سوریه در تیر1364، توجه امریکا را مجدداً به ایران معطوف ساخت. گفت‌و‌گوی سیاسی میان طرفین همچنان تا زمان افشای این روابط در آبان 1365 و مدتی پس از آن ادامه یافت و بعدها افشای ماهیت تماس‌های پنهانی ایران و امریکا به نحو آشکاری بر روند تحولات جنگ تأثیر گذاشت که بخشی از آن به شرح زیر بود:

 

1ـ اعتبار سیاست آمریکا در تحریم صدور تسلیحاتی ایران، در نزد متحدان امریکا عمیقاً مخدوش شد.

2ـ بحران تمام عیار سیاسی در امریکا تغییر و اصلاح سیاست امریکا را به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر، آشکار ساخت و جدال‌های بسیاری میان کنگره و دولت امریکا در گرفت.

3ـ بی‌اعتمادی متحدان امریکا در منطقه به تشتت سیاست خارجی امریکا در منطقه و از دست دادن ابتکار عمل امریکا برای پایان دادن به جنگ منجر شد.

4ـ عراقی‌ها در بیانیه‌ای به اقدام امریکا انتقاد کردند و اعتبار سیاست‌های اعلام شدة امریکا را زیر سؤال بردند و این اقدام را به شدت محکوم کردند.

5 ـ روس‌ها با بهره‌برداری از خلأ حاصله، سیاست‌های مشخص و فعال‌تری را با حضور در منطقه و به دست گرفتن ابتکار عمل در جنگ ایران و عراق با حمله به سیاست‌های امریکا و حمایت از عراق آغاز کردند.

 

مجموع عوامل یاد شده سبب گردید امریکایی‌ها با از دست دادن ابتکار عمل برای خاتمه دادن به جنگ، در موقعیت بسیار دشواری قرار گیرند. بخشی از تلاش امریکا برای خروج از این وضعیت و کسب اعتماد مجدد متحدان خود در منطقه و عراق، تشدید فشار مستمر به ایران بود. امریکایی‌ها در این مرحله رسماً اعتراف کردند که طی چند سال گذشته با هدف جلوگیری از پیشروی ایران، اطلاعات جاسوسی به عراق داده‌‌اند. امریکایی‌ها در توضیح سیاست خود مجدداً تأکید کردند: «امریکا می‌کوشد که از پیروزی ایران در جنگ جلوگیری کند.»‌ وزیرخارجه وقت امریکا نیز رسماً درباره سیاست امریکا اعلام کرد: «کاستن از توان نظامی ایران می‌تواند به دستیابی به یک راه حل از طریق مذاکره کمک کند.» وی افزود: «هدف، پایان دادن جنگ است، بدون اینکه جنگ طرف بازنده یا پیروز داشته باشد.»‌

 

خط مشی عراق در این مرحله "قطع نفت ایران و تأمین نفت جهان" بود. لذا به موازات گسترش حمله به مراکز نفتی ایران و اخلال در صدور نفت جمهوری اسلامی، تلاش گسترده‌ای برای تأمین نفت جهان با صدور نفت از منطقه خلیج‌فارس با اتکا به "لوله" به جای نفتکش‌ها انجام گرفت. سیستم صدور نفت عراق در این مرحله از طریق اردن، عربستان و ترکیه طراحی شده بود و سعودی‌ها نیز در اجرای لوله‌گذاری تعهداتی را پذیرفتند.

 

بر اثر تهاجمات هوایی عراق به مراکز صنعتی و اقتصادی ایران و به موازات آن تهدید کمپانی‌های خارجی صادرکننده نفت ایران و حمله به نفتکش‌ها و پایانه‌های نفتی و کشتی‌های تجاری، وضعیت اقتصادی جمهوری اسلامی رو به وخامت گذاشت. ضمن اینکه قیمت نفت به کمتر از 10 دلار کاهش یافت. امریکایی‌ها امیدوار بودند ایران در این روند تدریجاً مواضع خود را تغییر دهد.

 

در این موقعیت دشوار، عملیات کربلای4 ـ‌که سپاه پاسداران از مدتها قبل طرح‌ریزی و آماده‌سازی کرده بود‌‌ـ برای اجرا آماده شد. اما تنها به فاصله 24 ساعت پس از شروع عملیات، به دلیل هوشیاری دشمن و وضعیت جدیدی که در خطوط درگیری به وجود آمد، فرمانده کل سپاه دستور توقف عملیات را صادر کرد. در واقع با توجه به افشای عملیات بر اساس اطلاعاتی که امریکا به عراق داده بود و استفاده عراق از تجارب عملیات فاو، امکان پیروزی در عملیات از میان رفت. عراقی‌ها بلافاصله از امریکایی‌ها به دلیل واگذاری اطلاعات اساسی به این کشور برای مقابله با عملیات ایران، تشکر کردند. عراقی‌ها که پس از فاو و ناکامی در استراتژی موسوم به دفاع متحرک با وضعیت نامطلوبی رو‌به‌رو شده بودند، مجدداً اعتماد به نفس خود را باز یافتند.

 

با پیدایش وضعیت جدید به نظر می‌رسید، توازن جنگ که پس از فتح فاو به سود ایران تغییر کرده بود، مجدداً در حال تغییر به سود عراق می‌باشد. دشمن پس از آنکه عملیات کربلای4 را با شکست مواجه ساخت، در صدد برآمد تا ابتکار عمل را به دست گرفته از فرصت به دست آمده بهره‌برداری کند. عراقی‌ها تبلیغات گسترده‌ای را تحت عنوان شکست عملیات سرنوشت‌ساز ایران آغاز کرده بودند. آنها با تشدید حملات هوایی و ادامه جنگ شهرها و تلاش برای بازپس‌گیری فاو، سعی کردند موازنه قوا را به طور کامل به نفع خود تغییر دهند.

 

در چنین موقعیت دشواری، فرماندهان سپاه پس از عملیات ناموفق کربلای4 بار دیگر بر اهمیت استراتژیک و نقش منطقه شرق بصره در تعیین سرنوشت جنگ و ضرورت‌های نظامی، سیاسی و اجتماعی برای انجام یک عملیات موفق، موجب شد درباره عملیات بعدی خیلی سریع تصمیم‌گیری شود. بر این اساس مجدداً تمامی طرح‌های عملیاتی بازبینی شد و سرانجام منطقه شلمچه ـ‌‌ به دلیل موفقیت لشکر19 فجر و تیپ57 حضرت ابوالفضل(ع) در محور شلمچه در عملیات کربلای4ـ مورد توجه فرمانده کل سپاه قرار گرفت.

 

نظر به اینکه هسته اصلی تلاش‌های سیاسی ـ نظامی ایران پس از فتح فاو، عمدتاً معطوف به تعیین سرنوشت جنگ با کسب پیروزی نظامی در یک عملیات گسترده و سرنوشت‌ساز بود، طبعاً در چنین وضعیتی عواملی وجود داشت که علاوه بر تسهیل شرایط، جمهوری اسلامی را به اجرای عملیات پیروز تشویق و ترغیب می‌کرد. این عوامل عبارت بودند از:

 

1ـ شرایط نامطلوب سیاسی ـ نظامی: در وضعیتی که امکانات و نیروی انسانی کشور برای اجرای عملیات بسیج شده بود و متقابلاً دشمن نیز با درک شرایط حساس حاکم بر جنگ، فشارهای خود را به‌ویژه بر مراکز صنعتی و اقتصادی وارد می‌ساخت، انتظارات موجود در جامعه و ضرورت‌های حاکم بر جنگ، عملاً اجرای عملیات پیروز را ایجاب می‌کرد. از سوی دیگر، فرماندهی عالی جنگ خواستار تعیین تکلیف سریع‌تر نبرد با تداوم عملیات موفق و یا با صلحی شرافتمندانه بود که این امر فرماندهان سپاه را وادار به تصمیم‌گیری در این خصوص می‌کرد.

 

2ـ احتمال حمله دشمن به منطقه فاو: گزارش‌های دریافتی از تحرکات ارتش عراق در منطقه فاو بیانگر آماده‌سازی مقدمات حمله دشمن به فاو بود. بنابراین هرگونه تأخیر در اجرای عملیات، به منزله دادن فرصت به دشمن برای بازپس‌گیری فاو و تغییر موازنه جنگ به زیان جمهوری اسلامی ایران ارزیابی می‌شد.

 

3ـ آمادگی نیروها: بسیج گسترده نیرو و امکانات در سال 1365 موجب شد که حدود 300 گردان نیرو در یگان‌های نیروی زمینی سپاه پاسداران سازماندهی و برای آغاز عملیات مهیا شود. نزدیک به 60 گردان از این نیروها در عملیات کربلای4 به کار گرفته شد و 240 گردان نیرو همچنان آماده اجرای عملیات بود. این نیروی باقی‌مانده یکی از عوامل مؤثر و تعیین کننده در تصمیم‌گیری برای عملیات بود.

 

1ـ ارزش سیاسی ـ نظامی منطقه: در اوضاع حاکم بر جنگ، شهر بصره دومین شهر مهم عراق از جنبه سیاسی، نظامی و اقتصادی، به عنوان مهم‌ترین هدف استراتژی نظامی جمهوری اسلامی بود و منطقه شلمچه سرپلی مناسب برای دستیابی به شهر بصره و تأسیسات عمده نفتی عراق به شمار می‌آمد.

2ـ استقرار یگان‌های خودی در منطقه و نقش آن در غافلگیری دشمن: منطقه شلمچه یکی از محور‌های پشتیبانی کننده عملیات کربلای4 بود و بخش بزرگی از منطقه و عقبه‌های آن به طور نسبی آماده بهره‌برداری شده بود. همین موضوع از سویی، مشکل زمان را تا حدود زیادی حل می‌کرد و از سوی دیگر، به دلیل کاهش نقل و انتقالات و تحرکات، حساسیت دشمن را برنمی‌انگیخت.

3ـ انطباق ویژگی‌های منطقه شلمچه با شعار "عملیات سرنوشت ساز": تصرف شلمچه به دلیل نزدیکی به بصره و اهمیت آن در تأمین اهداف سیاسی و نظامی ایران، می‌توانست تا حدودی پاسخ‌گوی انتظاراتی باشد که از تبلیغات گستردة اجرای "عملیات سرنوشت‌ساز" برای مردم ایجاد شده بود. به خصوص خطوط دفاعی شرق بصره، نفوذ‌ ناپذیرترین دژ عراق در تبلیغات این کشور و رسانه‌های جهانی معرفی شده بود.

4ـ تناسب منطقه با توان موجود: محدودیت توان خودی در پشتیبانی از جنگ، همواره انتخاب منطقه عملیاتی را تحت‌الشعاع قرار می‌داد، ولی در این مقطع، توان باقی‌مانده از عملیات کربلای4، برای اجرای عملیاتی گسترده در منطقه شلمچه کافی بود. پس از توقف عملیات کربلای4، 80% از توان آماده شده باقی مانده بود.

5‌ ـ قابل پدافند بودن منطقه به دلیل وجود عوارض مناسب: از ویژگی‌های منطقه شلمچه، وجود عوارض طبیعی و مصنوعی متعدد در آن بود که امکان پدافند در هر مرحله از عملیات را فراهم می‌ساخت.

6 ـ امکان اجرای آتش مناسب: محدودیت دشمن در استفاده از جاده‌های مواصلاتی به دلیل محدودیت زمین، تأثیر آتش توپخانه و ادوات نیروهای خودی را بسیار افزایش می‌داد.

7ـ موفقیت نیروهای عمل کننده در محور شلمچه در عملیات کربلای4: در عملیات کربلای4 موفقیت نسبی لشکر19 فجر در شکستن خط و رخنه لشکر57 در خط اول و دوم دشمن در امتداد دژ مرزی، زمینه مناسبی را برای اقدام در این منطقه فراهم کرد و فرماندهان دریافتند که امکان عملیات در منطقه شلمچه (پنج ضلعی) میسر است.

 

با توجه به بیش از 200 گردان نیرویی که سپاه در اختیار داشت، کلیات طرح اولیه مانور تهیه شد و سپس طی جلسات متعددی که با حضور فرماندهان عالی جنگ تشکیل شد، سرانجام تصمیم قطعی برای اجرای عملیاتی گسترده در شلمچه با همت سپاه‌پاسداران و عملیات محدودی در منطقه غرب کشور با تلاش ارتش اتخاذ گردید.

 

طبق طرح مانور، سه قرارگاه مأمور اجرای عملیات شدند. قرارگاه کربلا با شش لشکر و دو تیپ سپاه مأموریت تصرف، پاک‌سازی و تأمین منطقه پنج ضلعی و غرب کانال پرورش ماهی را برعهده داشت. در واقع مأموریت اصلی با هدف تصرف "جای پا" و فراهم سازی مقدمات عبور قرارگاه‌های قدس و نجف به قرارگاه کربلا واگذار شد.

 

پس از آن قرارگاه قدس مأموریت داشت با تحویل گرفتن خط، ابتدا به پشت نهر دوعیجی و پس از آن به سمت کانال زوجی پیشروی نماید.

 

قرارگاه نجف نیز مأموریت داشت پس از اقدام قرارگاه کربلا برای تصرف و تأمین جای پای اولیه، با تحویل گرفتن خط در حد فاصل جنوب جاده شلمچه تا جزیره بوارین وارد عمل شود و جناح چپ منطقه را پاک‌سازی و تأمین نماید.

 

با مشخص شدن مأموریت قرارگاه کربلا، نیروهای شناسایی یگان‌های تحت امر این قرارگاه به سرعت به شناسایی خطوط دشمن اقدام کردند. در این امر توجه اصلی به شناسایی عمق آب و پیدا کردن راه‌کارهای مناسب برای عبور بود. در نتیجة این تلاش، نزدیک به 20 راه‌کار شناسایی شد.

 

ارتش عراق پس از عملیات کربلای4 سنگرهای تخریب شده خود را ترمیم کرد و نیروهای آسیب دیده خود را که متحمل صدمات زیادی شده بودند، تعویض کرد. منطقه وضعیت عادی داشت و آتش دشمن پس از گذشت چند روز از کربلای4 به تدریج سبک‌تر شده بود. البته دکل‌های دیده‌بانی و دستگاه‌های رازیت فرانسوی دشمن همچنان فعال بود و تحرکات نیروهای خودی را در عمق، با حساسیت دنبال می‌کرد.

 

به رغم تلاش‌هایی که بلافاصله پس از عملیات کربلای4 آغاز و طی یک هفته به طور گسترده و جدی انجام شده بود، مجدداً با حضور فرمانده عالی جنگ، ابهاماتی که همچنان درباره میزان هوشیاری دشمن، مشکلات و پیچیدگی‌های زمین منطقه و دشواری‌های شکستن خط، پاک‌سازی، تصرف و تأمین منطقه وجود داشت، بررسی گردید. سرانجام پس از برگزاری یک جلسه پنج ساعته با حضور کلیه مسئولان و فرماندهان قرارگاه‌ها و یگان‌های سپاه، اجرای عملیات قطعی شد. بدین ترتیب در طول جنگ تحمیلی برای اولین بار چنین عملیات گسترده و پیچیده‌ای را به این نحو و با این زمان کوتاه (12 روز) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرح‌ریزی کرد و برای اجرا آماده شد.

 

سازمان سپاه برای عملیات کربلای5 به شرح زیر تعیین گردید. البته این سازمان رزم در هنگام اجرای عملیات به دلیل پاره‌ای از مسائل تغییر کرد.

قرارگاه کربلا: لشکرهای 33 المهدی(عج)، 10 سیدالشهدا(ع)، 19 فجر، 25 کربلا، 31 عاشورا و 41 ثارالله(ع) و تیپ‌های 18 الغدیر و 48 فتح.

قرارگاه قدس: لشکرهای 14 امام‌حسین(ع)، 8 نجف اشرف، 32 انصارالحسین(ع)، 7 ولی‌عصر(عج) و 27 محمد رسول‌الله(ص) و 44قمربنی‌هاشم(ع).

قرارگاه نجف: لشکرهای 5 نصر، 17 علی‌بن ابی‌طالب(ع)، 105 قدس، 155 ویژه شهدا، 21 امام رضا(ع) و تیپ‌های حضرت ابوالفضل(ع)، 29 نبی اکرم(ص) و 12 قائم(عج).

 

در ادامه تلاش‌های گسترده و فشرده‌ای که برای پای کار رفتن یگان‌ها و کسب آمادگی برای عملیات انجام گرفت، در آستانه عملیات، قبل از شروع درگیری، فرماندهی سپاه مسائل گوناگونی را برای افزایش میزان آمادگی و درصد احتمال موفقیت پیگیری کرد از جمله:

1ـ بررسی و تکمیل مانور یگان‌ها: فرماندهی سپاه تأکید داشت که در مراحل اولیه عملیات، تصرف دو سرپل در موفقیت و تداوم عملیات نقش اساسی دارد: یکی در غرب کانال ماهی و دیگری در غرب تقاطع جاده شلمچه و دژ مرزی معروف به پنج ضلعی.

2ـ نیروی زرهی: اگرچه تصمیم‌گیری برای به کارگیری نیروی زرهی، در مقایسه با سایر مسائل، اندکی با تأخیر انجام گرفت، اما سرانجام پس از بررسی طرح مانور، تلاش مضاعفی در کیفیت و چگونگی هماهنگی با یگان‌های عمل کننده انجام پذیرفت تا هنگام عملیات مشکلی ایجاد نشود.

3ـ آتش توپخانه: با توجه به تردیدی که در میزان هوشیاری دشمن و ضعف‌هایی که در زمینه آمادگی یگان‌ها وجود داشت، اتکا بر آتش فزونی می‌یافت. بر همین اساس، فرمانده سپاه در جلسه‌ای با فرمانده گروه توپخانه 15 خرداد، وی را نسبت به گره‌های حساس، به‌ویژه پوزه کانال دقیق توجیه کرد.

4ـ پشتیبانی: مشکلات مربوط به عقبه، از جمله مسائلی بود که باعث بروز ابهام و تردید در اجرای عملیات می‌گردید لذا پس از بحث و بررسی، قرارگاه‌های عاشورای 1، 2، 3 و4 برای پشتیبانی تشکیل شد که مدیریت عبور را بر عهده داشتند.

5 ـ هوشیاری دشمن: تجربه عملیات کربلای4 ایجاب می‌کرد که این بار تحرکات دشمن با دقت بیشتری پیگیری شود و از همین رو، مقرر شده بود که در صورت لزوم فرمانده سپاه شخصاً برای توقف عملیات تصمیم بگیرد.

 

شب وروز اول عملیات

بر اساس زمان‌بندی مقرر بود عملیات ساعت 2 بامداد آغاز شود، اما قبل از این زمان خبرهایی به قرارگاه رسید که نشان می‌داد عملیات فاش شده است، لذا با قرائت رمز عملیات، دستور شروع عملیات در ساعت 1:35 بامداد 19 دی 1365 به طور رسمی صادر شد. با آغاز عملیات روشن شد که بر خلاف تصور فرماندهان خودی، دشمن نسبت به هیچ یک از محورهای عملیاتی به طور کامل هوشیار نبوده است و تنها به محور پنج ضلعی (به دلیل تجربه عملیات کربلای4) توجه بیشتری داشت، ضمن آنکه در محور کانال پرورش ماهی صددرصد غافل‌گیر شده بود. همین غفلت، تزلزل قوای دشمن را در پی داشت و فرمانده سپاه نیز تلاش می‌کرد با حداکثر استفاده از این وضعیت در پیشروی یگان‌ها و آمادگی قرارگاه قدس و نجف برای عبور تسریع کند.

 

حدود دو ساعت پس از آغاز عملیات گزارش‌ها چنین است: لشکر41 ثارالله(ع) از کانال پرورش ماهی عبور کرده و لشکر21 امام‌رضا(ع) در نوک جزیره بوارین خط را شکسته است. همچنین لشکر31 عاشورا با لشکر19 فجر در داخل پنج ضلعی و با لشکر41 ثار‌الله(ع) در شرق کانال پرورش ماهی الحاق کرده‌اند و لشکر41 ثار‌الله(ع) نیز به غرب کانال ماهی نفوذ کرده است. با این اقدامات، در این منطقه امکان ادامه تک فراهم شد. از این پس تا روشن شدن هوا، درگیری رزمندگان اسلام بیشتر در محور سرپل کانال ماهی و پنج ضلعی بود، لذا امیدواری زیادی برای ادامه عملیات به وجود آمد. به‌ویژه آنکه در طول روز اول نیز، مثلثی غرب کانال زوجی تصرف شد. حوالی ظهر، لشکر10 سیدالشهدا(ع) و لشکر19 فجر به کانال هفت‌پل رسیدند. سپس لشکر10، هلالی شلمچه را تصرف کرد و لشکر19 به پاک‌سازی اطراف پل و الحاق با دو جناح خود مشغول شد. لشکر31 عاشورا نیز با تصرف یک ضلع کانال ماهی، سعی کرد که از نوک کانال به سمت راست مانور کند تا بتواند با لشکر25 کربلا الحاق کرده، سرپل موردنظر را در پوزه کانال ماهی تصرف نماید. در این میان، تنها تلاش دشمن در پنج ضلعی، مقاومت در قرارگاه فرمانده تیپ بود که به وسیله تعدادی تانک انجام می‌گرفت.

 

در جزیره بوارین نیز هم‌زمان با محورهای کانال ماهی و پنج‌ضلعی، لشکر21 امام رضا(ع) از قرارگاه نجف، با هدف فریب دشمن، وارد عمل شد. با وجود موفقیت عملیات لشکر21 امام رضا(ع) تا حدود ساعت 8 صبح، قبل از ظهر از قرارگاه نجف خبر رسید که از جزیره بوارین عقب‌نشینی شده است. دشمن با مشاهده اوضاع غرب کانال ماهی، نسبت به کل منطقه، به ویژه حدفاصل نهر جاسم تا کانال زوجی احساس خطر کرد. ارتش عراق نخستین فشارهای خود را روی لشکرهای 25 کربلا، 41 ثارالله(ع) و محور پد بوبیان متمرکز کرد. دشمن با درک این موضوع که تمام تلاش جبهه خودی متوجه باز کردن عقبه خشکی از نوک کانال ماهی و از داخل پنج ضلعی است، برای نگهداری مثلثی پشت کانال تلاش بسیاری کرد و نیروی فراوان و آتشی پر حجم به کار گرفت.

 

در این حال، فرماندهی عملیات درصدد برآمد تا فشار فوق‌العاده دشمن روی محور کانال ماهی را کاهش داده و بر سرعت پیشروی در داخل پنج ضلعی بیفزاید تا عقبه خشکی را باز کند.

 

تا قبل از ظهر، تدبیر این بود که لشکرهای 7 ولی‌عصر(عج)، 8 نجف و 14 امام حسین(ع) از کانال ماهی عبور کرده وارد منطقه درگیری شوند، اما وقتی مشخص شد که لشکر10 سیدالشهدا(ع) مواضع هلالی پشت جاده شلمچه را تصرف کرده است، دستور داده شد لشکر27 حضرت رسول(ص) از محور کانال ماهی و نیروهای زرهی از جاده فجر ـ که به تازگی باز شده بود ـ وارد عمل شوند و یگان‌های درگیر در پنج ضلعی به محدوده تصرف شده خود عمق بدهند. لذا کانال هفت‌پل به دو قرارگاه قدس و نجف واگذار شد. از پل سوم کانال هفت‌پل به سمت دژ تا جاده شلمچه، به قرارگاه نجف واگذار شد که بایستی لشکرهای 5 و 17 به سمت دژ و قسمت راست آن که شامل خاکریزهای مقطعی دشمن در امتداد کانال کوثر بود، وارد عمل می‌شدند و در جناح راست، لشکر8 نجف از قرارگاه قدس وارد عمل می‌شد. به منظور هماهنگ کردن یگان‌ها، جاده آسفالت شلمچه به عنوان خط هماهنگی انتخاب شد.

 

به طور کلی از آغاز عملیات تا بعدازظهر روز اول، سه موضوع روشن شد:

1ـ رفع ابهام درباره میزان هوشیاری دشمن.

2ـ امید به موفقیت تلاش قرارگاه کربلا برای تصرف جاپای اولیه.

3ـ فراهم شدن مقدمات عبور قرارگاه نجف و قرارگاه قدس و نیز باز شدن عقبه خشکی و عبور زرهی.

 

ساعت 16:30 دشمن با 10 تیپ، پاتک شدیدی را در محور غرب کانال ماهی آغاز کرد و همچنین مانع از الحاق لشکرهای 25 کربلا و 31 عاشورا در نوک کانال ماهی می‌شد و میان لشکرهای 10 سیدالشهدا(ع) و 19 فجر نیز رخنه ایجاد کرد. با وجود موفقیت‌های مهمی که به دست آمده بود، اوضاع کاملاً اطمینان‌بخش نبود. در این حال فرمانده سپاه، آقای هاشمی رفسنجانی را از آخرین وضعیت صحنه‌ درگیری آگاه کرد و درخواست نمود تا برای تجزیه قوای دشمن، نیروی زمینی ارتش عملیات کربلای6 را در سومار آغاز کند.

 

در شب دوم عملیات هر سه قرارگاه (کربلا، قدس و نجف) وارد عمل شدند. قرارگاه کربلا با لشکرهای 10 سیدالشهدا(ع)، 25 کربلا، 27 حضرت رسول(ص)، 31 عاشورا و 32 انصارالحسین بایستی وارد عمل می‌شد، اما لشکرهای 10، 27 و 32 به پای کار نرسیدند. لشکرهای 25 و 31 نیز نتوانستند با یکدیگر الحاق کنند. از سوی دیگر، دشمن به دلیل اهمیت تلاش نیروهای خودی، مصرانه مقاومت می‌کرد و با درک اهمیت محور کانال ماهی، توان مضاعفی را در این محور وارد عمل کرد و بیشترین فشار را متوجه لشکر25 کربلا نمود. رزمندگان لشکر25 نیز حدود 48 ساعت (تا بعدازظهر روز دوم) در محاصره دشمن بودند و برای حفظ سرپل به دست آمده، مقاومت می‌کردند.

 

قرارگاه‌های قدس و نجف به دلیل ارتباط نزدیک هدف‌هایشان، با کمک یکدیگر در پنج ضلعی وارد عمل شدند و تا پایان روز دوم، مواضع تصرف شده حفظ گردید و برای ادامه عملیات تا بوارین نیز طرح‌ریزی به عمل آمد.

 

ارتش عراق در روز دوم عملیات سه هدف را دنبال می‌کرد: متوقف کردن یگان‌های خودی در پنج‌ضلعی و جلوگیری از تعمیق عملیات و باز شدن جاده شلمچه؛ پس گرفتن سرپل غرب کانال ماهی به هر نحو ممکن و تهدید عقبه آبی جبهه خودی از طریق جناح راست عملیات.

 

از این رو دشمن روی جناح راست و سرپل غرب کانال ماهی فشار زیادی می‌آورد. در چنین وضعیتی فرمانده سپاه تحلیل جدیدی را ارائه داد که بر مبنای آن با حرکت تأخیری در سمت لشکر25، قرارگاه قدس و قرارگاه نجف مأموریت خودشان را تا رسیدن به پاشنه (انتهای بوارین) انجام دهند.

 

با ره‌یافت جدید، فلش ادامه تک، از کانال ماهی برداشته شد و پنج‌ضلعی صحنه اصلی تحقق هدف‌های عملیات کربلای5 گردید. البته زمینه تحقق این تصمیم نیز وجود داشت؛ زیرا از این پس، فلش اصلی حمله برخلاف جهت مواضع دفاعی دشمن در قبل از عملیات بود. زیرا مواضع دفاعی عراق از شمال به جنوب بود، اما سمت فلش خودی در پنج‌ضلعی از شرق به غرب بود. این از مهم‌ترین ویژگی‌های عملیات کربلای5 به شمار می‌رفت. بر این اساس، ادامه عملیات مستلزم دو اقدام مهم بود:

1ـ باز کردن جاده‌های منتهی به پنج‌ضلعی و شلمچه.

2ـ تعمیق عملیات با تلاش یگان‌های موجود در پنج‌ضلعی.

 

غروب روز دوم، بارقه‌های امید برای مغلوب کردن دشمن، در میان ابهامات و نگرانی‌ها، دیده می‌شد. اما جبهه خودی، تحت دو فشار اساسی قرار داشت: حملات هوایی، آتش پرحجم دشمن. نیروی هوایی عراق بیشترین حملات خود را روی جاده فجر، داخل پنج ضلعی، جاده شلمچه و مواضع توپخانه متمرکز کرده بود. بنابر توافقات قبلی، قرار بود نیروی هوایی ارتش سیستم موشکی هاگ (هاوک) را به طور کامل فعال نگه دارد و 10 دستگاه پدافند هوایی اورلیکن را نیز کنار جاده شلمچه مستقر کند. ولی نه سیستم موشک هاگ فعال شد و نه تجهیزات پدافند هوایی اورلیکن به طور کامل به منطقه انتقال داده شد. لذا دشمن از این خلأ استفاده کرد و با افزایش حجم آتش، عرصه را بر رزمندگان تنگ کرد.

 

در تصمیم‌گیری برای شب سوم عملیات، محور پنج‌ضلعی اهمیت بیشتری یافت، ضمن آنکه حفظ سرپل کانال ماهی و الحاق میان برخی یگان‌های آن محور و نیز توسعه سرپل در برنامه‌ریزی گنجانده شد. عملیات، دو سه ساعت پس از غروب آفتاب، در محورهای مختلف شروع شد.

 

قرارگاه کربلا در دو محور کانال ماهی و محور راست برای انفجار پل‌ها وارد عمل شد. لشکرهای 7 ولی‌عصر(عج)، 10 سیدالشهدا‌(ع) ، 25 کربلا، 27 حضرت‌رسول(ص)، 31 عاشورا، 32 انصارالحسین، 41 ثارالله(ع) مأموریت رسیدن به هدف‌ها را به عهده داشتند. در این محور، به دلیل اهمیت و ارزش زمین، دشمن مقاومت و سرسختی بسیاری نشان می‌داد. از این رو، یگان‌های عمل‌کننده که طی چند شب گذشته توانایی اصلی خود را صرف کرده بودند، در شب سوم موفقیت چندانی به دست نیاوردند.

 

در پی ناکامی یگان‌ها در رسیدن به اهداف، دشمن در ساعت 8:10 صبح، با استفاده از رخنه موجود میان لشکرهای 7 ولی‌عصر(عج) و 10 سیدالشهدا(ع) فشار خود را آغاز کرد. نیروهای عراقی پس از حضور در مثلثی پشت کانال، تلاش بسیاری کردند تا به داخل پنج‌ضلعی رخنه کنند که در صورت موفقیت آنها، عقبه نیروهای قرارگاه‌های قدس و نجف در پنج‌ضلعی و بیرون از آن به سمت بوارین و عقبه شماری از یگان‌های قرارگاه کربلا بسته می‌شد و بدین ترتیب، خطر بزرگی جبهه خودی را تهدید می‌کرد. با درک این مسئله، فرمانده سپاه به تیپ زرهی20 رمضان دستور داد تعدادی تانک بالای سکو برده از آنجا دشمن را در مثلثی پشت کانال زیر آتش بگیرند. به توپخانه نیز دستور داده شد حجم آتش سنگینی را روی منطقه تجمع دشمن در پشت کانال ماهی اجرا کند. همچنین، واحدهای زرهی لشکرهای 8 نجف و 14 امام‌حسین(ع) موظف شدند از پشت نهر دوعیجی دشمن را در پشت نهر جاسم با تیر مستقیم تانک بزنند.

 

دشمن نیز متقابلاً به اقدامات شدیدی دست زد و از ساعت 9 صبح به بمباران صحنه درگیری و عقبه‌ها و حمله شیمیایی پرداخت. با توجه به فشارها و رخنه دشمن به پشت مثلثی کانال، به نظر می‌رسید حفظ دستاوردهای عملیات در روز سوم چندان آسان نباشد. در این وضعیت بحرانی، غلامعلی رشید از طرف فرمانده سپاه، طرح جدیدی را به عنوان مأموریت قرارگاه‌های قدس و نجف ابلاغ کرد. طبق این طرح، قرارگاه قدس بایستی پس از رسیدن به جاده شلمچه، با نود درجه چرخش به سمت راست تا چهارراه (تلاقی جاده شلمچه و جاده آسفالت که از شمال و جنوب به کانال ماهی و جزیره شلحه وصل می‌شد) ادامه تک می‌داد. البته عمده‌ترین مشکل این طرح، چگونگی هماهنگی یگان‌ها بود که بررسی گردید.

 

به هر تقدیر، یک ساعت پس از شروع حمله، لشکرهای 8 نجف (از قرارگاه قدس) و 17 علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) (از قرارگاه نجف) با سرعت شگفت‌آوری به جاده آسفالت رسیدند که این پیشروی بیشتر به دلیل عدم حضور چشمگیر دشمن بود.

 

در محور پنج‌ضلعی، آتش توپخانه دشمن شدت و حجم زیادی داشت. در این حال، تیپ44 قمربنی‌هاشم(ع) دو هلالی غرب نهر دوعیجی را پاک‌سازی کرده بود اما درباره جناح چپ و حرکت لشکر5 نصر همچنان نگرانی وجود داشت.

 

در ادامه عملیات، با توجه به اوضاع نامناسب محور کانال ماهی و سماجت و فشار دشمن در این محور و جلوگیری از الحاق دو جناح قرارگاه کربلا در مثلثی نوک کانال، این نگرانی وجود داشت که دشمن از این محور داخل شود و اوضاع منطقه قرارگاه‌های قدس و نجف را به هم بزند.

 

در این اوضاع که گزارش‌هایی از تشتت و گسیختگی دشمن می‌رسید و به خصوص با گزارش فرمانده لشکر5 نصر از صحنه درگیری مبنی بر پیشروی نیروهایش روی دژ مرزی، فرماندهان قرارگاه‌های قدس و نجف مجاب شدند عملیات را در روز ادامه دهند. در اتخاذ این تصمیم، حضور لشکر17 علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع) در جنوب جاده آسفالت (موازی پیچ نهر دوعیجی) و نیز پیشروی در جناح راست و الحاق این دو قرارگاه در محور دوعیجی، نقش تعیین کننده‌ای داشتند. برای سرعت بخشیدن به کار، هماهنگ کردن یگان‌ها نیز به تشکیل جلسه‌ای در خط درگیری موکول شد.

 

در حالی که بحث درباره چگونگی ادامه درگیری مطرح بود، [شهید] غلامرضا صالحی، معاون فرمانده قرارگاه نجف ـ که نقش مؤثری در زمینه طراحی عملیاتی در قرارگاه نجف و در اکثر زمینه‌ها داشت و از خط بازگشته بود ـ وارد سنگر هدایت عملیات شد و مشاهدات خود را از منطقه درگیری بازگو کرد. غلامرضا صالحی در گزارش خود اوضاع دشمن را متشتت و از هم گسیخته توصیف کرد و زمینه را برای ادامه عملیات مناسب خواند.

 

به هر حال اوضاع نبرد در روز سوم تا اندازه‌ای رضایت‌بخش بود و دشمن هنوز نتوانسته بود کار اساسی انجام دهد. ضمن آنکه بسیار تأکید شد قرارگاه نجف به سمت پاشنه (بوارین) حرکت کرده، کار را تمام کند. پیشروی این قرارگاه به سمت غرب منطقه عملیاتی و تصرف زمین صحنه درگیری تا نهر خیّن و سپس تصرف جزایر بوارین، ام‌الطویله و ماهی، تحول و پویایی جدیدی در صحنه نبرد و ادامه عملیات به وجود می‌آورد. در پایان روز سوم اگرچه دشمن در جبهه کانال ماهی توانسته بود نیروهای خودی را به مواضع روز قبل بازگرداند ولی به کانال ماهی و پل آن دست نیافته بود و با حضور نیروهای خودی در این منطقه در ناامنی به سر می‌برد. به نظر می‌رسید دشمن در روز چهارم تلاش خواهد کرد که ابتدا پیشروی رزمندگان در منطقه شلمچه را متوقف نماید، سپس در محور کانال ماهی نیروهای خودی را عقب بزند لذا ضروری بود در شب چهارم عملیاتی اجرا شود که امکان اقدامات مذکور از دشمن سلب گردد. از سوی دیگر، پیگیری و فشار سپاه پاسداران به‌منظور تلاش بیشتر نیروی هوایی و هوانیروز ارتش برای خنثی کردن اقدامات دشمن در هوا ادامه یافت. در این حال، براساس وضعیت موجود و امیدواری نسبت به آن، فرمانده سپاه با آقایان هاشمی، خامنه‌ای و منتظری تماس تلفنی گرفت.

 

محقق نشدن اهداف عملیات شب سوم به طور کامل و تشدید فشار و رخنه دشمن در برخی محورها طی روز سوم، موجب گردید در شب چهارم بر تکرار مانور شب سوم تأکید شود تا موقعیت خودی تثبیت گردد، زیرا در غیر این صورت، در روز چهارم رزمندگان باید فشار طاقت‌فرسایی را تحمل می‌کردند.

 

دشمن در شب چهارم، علاوه بر تلاش‌‌هایی که در محور قرارگاه کربلا‍، جناح راست عملیات و مثلثی پشت کانال ماهی به عمل آورد، نزدیک غروب روز سوم، با هدف حفظ جزیره بوارین، به دو تیپ خود مأموریت داد در جنوب منطقه عمل لشکر17 علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)،‌ در چپ و راست پل محل عبور جاده خاکی، وارد عمل شوند. دشمن پس از ناامیدی از عقب زدن رزمندگان از سرپل غرب کانال ماهی و نیز مشاهده پیشروی نیروها به سمت جزیره بوارین، تصمیم گرفت تلاش خود را در محور غرب پنج‌ضلعی متمرکز کند تا از پیشروی رزمندگان جلوگیری نماید. در مقابل، قرارگاه نجف نیز تلاش کرد تا خود را به پشت نهر خیّن به طرف نهر دوعیجی برساند. این اقدام در صورت موفقیت، کار دشمن را یکسره می‌کرد، ضمن آنکه لشکر5 نصر نیز فلش حمله خود را به سمت جزیره بوارین نشانه رفته بود.

 

قرارگاه قدس و کربلا نیز در این شب درصدد الحاق با یکدیگر در مثلثی پشت کانال ماهی برآمدند اما نتوانستند با هم الحاق کنند و تلاش قرارگاه کربلا بیشتر جنبه انهدامی داشت. در محور قرارگاه نجف، به رغم مقاومت شدید دشمن برای حفظ جزیره بوارین، لشکر5 نصر موفق به پیشروی در این جزیره شد و تلاش رزمندگان و ادامه پیشروی در روز، پاتک دشمن در این محور را با ناکامی مواجه کرد.

 

در روز چهارم عملیات با هدف حفظ مواضع جناح راست و تثبیت موقعیت در منطقه کانال پرورش ماهی، رها کردن آب در برابر دشمن در دستور کار قرار گرفت و قرارگاه کربلا از این پس مأموریت یافت که در این جناح و غرب کانال و پنج‌ضلعی در چند زمینه تلاش کند: مقاومت در برابر دشمن به‌منظور ایجاد شرایط مناسب برای ادامه مأموریت قرارگاه‌های قدس و نجف؛ اجرای عملیات ایذایی؛ تقویت خطوط پدافندی جنوب کانال ماهی؛ تلاش برای الحاق دو محور کانال ماهی و کانال پنج‌ضلعی.

 

با اتخاذ تصمیم فوق، مأموریت آفندی قرارگاه کربلا عملاً به پایان رسید و با اصلی شدن مأموریت قرارگاه‌های قدس و نجف، عملیات با دو هدف اصلی تصرف خط نهر جاسم و پاک‌سازی جزیره بوارین ادامه یافت.

 

در شب پنجم عملیات تأکید بر تصرف زمین مثلثی شکل زاویه مرز و تأمین جزیره بوارین، با همت قرارگاه نجف بود. قرارگاه قدس نیز ضمن بازسازی یگان‌هایش، مأمور به انهدام قوای دشمن شد تا از آمادگی دشمن برای پاتک در روز پنجم جلوگیری شود. جاده شلمچه نیز باید در این شب تأمین می‌شد.

 

قبل از آغاز عملیات امشب، دشمن در بوارین و نهر خیّن پاتک کرد و عملیات خودی را یک ساعت به تأخیر انداخت. درگیری در جزیره بوارین تا صبح ادامه داشت که این جزیره کامل پاک‌سازی نشد و با این پیش‌بینی که دشمن در محور قرارگاه نجف قادر به حفظ زمین نیست بر پیشروی سریع‌تر در این جزیره تأکید می‌شد. با تلاش یگان مهندسی لشکر نجف و حمایت توپخانه و زرهی، خاکریزی دو جداره در کنار نهر هسجان احداث شد که اهمیت زیادی در تأمین جاده شلمچه و موفقیت مانور قرارگاه نجف داشت. هر چند این خاکریز به دلیل کمبود دستگاه مهندسی تا صبح کامل نشد.

 

پاتک شدید و بی‌سابقه لشکر گارد ارتش عراق از ساعت 3 بامداد در غرب کانال پرورش ماهی آغاز شد و اتصال یگان‌های خودی را در غرب کانال با پنج‌ضلعی گسست. فشار فوق‌العاده دشمن ابتدا روی رزمندگان لشکر10 سیدالشهدا(ع) و سپس لشکر27 حضرت رسول(ص) متمرکز شد و بعضی از مواضع خودی به دست دشمن افتاد. خطر کل منطقه غرب کانال ماهی را تهدید می‌کرد و روز پرفشار و مشکلی پیش‌بینی می‌شد. با تدبیر فرمانده عملیات برای روز پنجم، قرارگاه نجف موظف شد که به تثبیت منطقه تحت تصرف خود بپردازد و قرارگاه قدس نیز خاکریز شب گذشته را تکمیل کند.

 

فشارهای دشمن در روز پنجم، ارزیابی توان خودی محسوب می‌شد و ورود پی‌درپی یگان‌های تازه‌نفس ارتش عراق، این نظریه را تأیید می‌کرد. البته در این منطقه، جنگ بسیار پیچیده و ناخواسته‌ای به دشمن تحمیل شده بود. ارتش عراق پی‌درپی تیپ و لشکر وارد منطقه نبرد می‌کرد که اینها بدون فرصت کافی برای توجیه و شناسایی، در منطقه‌ای پیچیده که قوای دو طرف در هم قاطی بودند، درگیر و به سرعت متلاشی می‌شدند یا آتش شدید خودی روی عقبه و جاده‌های دشمن، آنها را قبل از درگیری منهدم می‌کرد. مقاومت و از جان گذشتگی رزمندگان، به خصوص نیروهای لشکر10سیدالشهدا(ع)، به دفع پاتک عراقی‌ها در محور کانال ماهی و کاهش فشار در این محور و تمرکز فشار در جاده شلمچه و پشت نهر دوعیجی انجامید.

 

با پیشنهاد فرمانده لشکر8 نجف و قبول فرمانده قرارگاه قدس، دو لشکر8 نجف و 14 امام حسین(ع)، در شمال منطقه نهر دوعیجی، با اجرای عملیاتی تا قلب قوای دشمن نفوذ کردند، طوری که سازمان آنها از هم پاشید و فرماندهی‌شان مختل شد. در ادامه، عملیات به چهارراه شلمچه کشانده شد و با تلاش تانک‌های خودی، عقبه یگان‌های پاتک کننده عراقی ناامن گردید و همین به تردید دشمن برای ادامه فشار منجر شد و از این پس ارتش عراق برای متوقف کردن تک نیروهای خودی به سمت غرب (به موازات جاده شلمچه) و جنوب (به سمت بوارین و اروند)، تلاش می‌کرد.

 

به این ترتیب دشمن به رغم فشاری که از بامداد روز پنجم برای عقب زدن قوای خودی آغاز کرد، در اواسط روز به تردید افتاد و در عصر این روز فشار کاملاً کاهش یافت.

 

در شب ششم عملیات، تمام فکرها و تلاش‌ها متوجه استفاده از شرایط موجود برای رسیدن به ساحل اروند بود. در جناح راست، با وجود کاهش نسبی فشار دشمن در بعدازظهر روز پنجم، کماکان مشکلات فراوانی وجود داشت که ادامه درگیری را ناممکن می‌کرد و با توجه به کاهش توان یگان‌های قرارگاه کربلا عملیات این قرارگاه در شب ششم منتفی شد. تدبیر اصلی فرمانده سپاه در این شب، ادامه تک به طرف جزیره بوارین بود؛ و این در حالی بود که حجم آتش خودی کاهش یافته بود و انهدام بسیاری از دستگاه‌های مهندسی نیز ترمیم خط‌ها و ایجاد مواضع مستحکم را با مشکلات جدی روبه‌رو ساخته بود. در این مرحله توپخانه‌ها به طور متمرکز تحت مسئولیت فرماندهی توپخانه قرارگاه خاتم قرار گرفت تا با توجه به اولویت‌ها آتش اجرا شود.

 

به دلیل اهمیت و نقش منطقه قرارگاه نجف در سرنوشت عملیات، مأموریت این قرارگاه در شب ششم تصرف کامل جزیره بوارین و قرارگاه دشمن تعیین شد.

 

عملیات قرارگاه نجف در شب ششم از حدود ساعت 22 آغاز شد و تا ساعت 7 دقیقه بامداد خبری از درگیر شدن یگان‌ها با دشمن به قرارگاه نرسید. در این ساعت خبر رسید که فرمانده لشکر155ویژه شهدا و معاون وی بر اثر حمله شیمیایی مصدوم و ناچار به ترک پنج‌ضلعی شده‌اند. عده‌ای از نیروهای این لشکر نیز بر اثر فشار دشمن عقب‌نشینی کردند.

 

در شب ششم تیپ29 نبی‌اکرم(ص) مانند شب گذشته، یکی از مواضع "ب" شکل را پاک‌سازی کرد و درصدد پاک‌سازی موضع "ب" شکل دوم بود. تیپ خاتم‌الانبیاء(ص) نیز بین آنتنی 3 و 4 و ساحل آن مستقر شد. حضور این تیپ در داخل جزیره بوارین، برای فرماندهان لشکر105 قدس در بوارین امیدوارکننده بود. به هر تقدیر، عدم احداث خاکریز و اوضاع کلی منطقه قرارگاه نجف که فاقد انسجام و پیوستگی بود، ‌موجب شد تیپ خاتم‌الانبیاء(ص) به ابتدای سه جاده آنتنی عقب‌نشینی کند. تیپ29 نبی‌اکرم(ص) در پی آتش دشمن و تلاش نیروهای پیاده عراقی، از مواضع تصرف شده عقب‌نشینی کرد. در نهایت، مانند دو روز گذشته، تنها لشکر105 قدس موضع تصرف شده داخل بوارین را حفظ کرد و با تحمل شرایط بسیار سخت، درصدد تحکیم و تثبیت پیشانی و جاپای به دست آمده برآمد.

 

در واقع، شب ششم سومین شب پیاپی بود که قرارگاه نجف پس از پنج‌ضلعی، به قصد تصرف قرارگاه قصر و تصرف کامل جزیره بوارین حمله می‌کرد، اما اهداف به طور کامل تصرف نمی‌شد.

 

فرماندهان نواحی سپاه سراسر کشور که به منطقه عملیاتی فراخوانده شده بودند، در روز ششم در جلسه‌ای که در مقر امام علی(ع) برگزار شد شرکت کردند. فرمانده کل سپاه در این جلسه ضمن توجیه آنها به عملیات و موقعیت ویژه‌ای که سپاه و کشور در آن قرار گرفته، گفت:

 

«ما زمینی به دست آورده‌ایم که اگر هر شب با 10 گردان عمل کنیم چون دور عملیات در دست ماست از آنها تلفات می‌گیریم، ولی اگر دو شب عمل نکنیم دور را از دست می‌دهیم. تأخیر اصلاً به نفع ما نیست … سیاست ما تداوم عملیات است ولو هر روز یک کیلومتر پیش برویم.»

 

فرماندهان نواحی پس از توجیه به اهمیت منطقه و عملیات، موظف شدند برای بسیج نیرو به مناطق تحت فرماندهی خود بازگردند.

 

شب هفتم عملیات، تقریباً جبهه راکد بود و فقط در چند نقطه این تلاش‌ها انجام گرفت: ‌لشکرهای 7 ولی‌عصر(عج)، 19 فجر و 31 عاشورا در سمت راست نهر دوعیجی به طرف جاده آسفالت عملیات انجام دادند و توانستند مقداری پیشروی کنند. در منطقه قرارگاه نجف، به دلیل کاهش توان یگان‌ها و مشکلات شش شب عملیات، در شب هفتم اقدام خاصی صورت نگرفت. لشکر5 نصر هم که می‌بایست از جلوی خط لشکر قدس به سمت ساحل اروند صغیر پیشروی می‌کرد، به علت کمبود زمان برای عملیات، نیروهای خود را عقب کشید. قرار بود لشکر32 انصارالحسین از پوزه کانال ماهی و از آن سو لشکر25 کربلا و 27حضرت رسول(ص) با هماهنگی پس از درگیری با دشمن الحاق کنند که به شب بعد موکول شد.

 

در آغاز روز هفتم لشکر21 امام رضا(ع) ـ که طی دو شب گذشته نتوانسته بود هلالی‌های ادامه فرورفتگی نهر دوعیجی را در امتداد جاده آسفالت تا سه‌راهی پاک‌سازی کند ـ با یک خیز حساب شده و با استفاده از فرصت و تشتت وضعیت دشمن، خود را به انتهای مواضع هلالی شکل در نزدیکی جاده آسفالت رساند. این یگان‌ها به همراه لشکر31 عاشورا خود را از قرارگاه قدس به نزدیک معبر ورودی قرارگاه قصر رساندند که این اقدام به جبهه قرارگاه نجف رونق بخشید. همچنین، با توجه به خبرهای دو روز گذشته مبنی بر فرار یا تسلیم شدن نیروهای در محاصره دشمن ـ که روز هفتم وسعت بیشتری پیدا کرد ـ افق روشن‌تری در جبهه خودی مشاهده شد. علاوه بر این، لشکر قدس با تمام مشکلات، داخل بوارین ایستادگی می‌کرد و با سختی مواضع خود را نگه‌داری می‌کرد.

 

امروز اوضاع دشمن، قرارگاه نجف را به این ره‌یافت نزدیک کرد که وضعیت آنها به هم ریخته و امکان تصرف منطقه پاشنه به طور کامل فراهم شده است. تسلیم 50 تن از نیروهای دشمن قبل از تاریکی هوا نیز حاکی از وضعیت نامناسب یگان‌های عراقی در منطقه بود.

 

در شب و روز هشتم، با حل کامل مسئله پاشنه، عملیات وارد مرحله جدیدی شد. در این شب، لشکر21 امام رضا(ع) تا کمی جلوتر از دهکده دوعیجی پیش رفت و در آن محل (روی جاده آسفالت) با لشکر31 عاشورا از قرارگاه قدس الحاق کرد. لشکر21 همچنین دهکده دوعیجی را تصرف کرد و تعدادی اسیر گرفت. سپس به همراه لشکر155 شهدا توانستند قرارگاه قصر را تصرف و نیروهای آن را اسیر کنند. پس از پایان یافتن غائله قرارگاه قصر، چند وانت حامل اسیران به عقب منتقل شدند. در داخل جزیره بوارین نیز تیپ110 از روی سه آنتنی تا انتها و سپس در ساحل به سمت راست تا پل ام‌الطویله به بوارین، پیشروی کرد. لشکر5 نصر هم پس از تصرف موضع "ب" شکل دوم به دلیل مقاومت دشمن، به موضع قبلی خود (پاسگاه) در ابتدای ضلع مثلثی بازگشت. تیپ 29 نبی‌اکرم(ص) با یک گردان پشت سر تیپ110 و برای کمک به این یگان وارد عمل شد. لشکر5 نصر همچنین، با یک گردان از معبر تیپ110 وارد شد تا با آغاز صبح بتواند خط حد تیپ12 قائم(عج) را تصرف کند.

 

در منطقه کانال ماهی، قرارگاه کربلا بیشتر به منظور انهدام دشمن وارد عمل شد. با این حال، لشکر32 انصار از پوزه کانال ماهی و لشکرهای 25 کربلا و 27 حضرت رسول(ص) با توان اندک خود از غرب کانال ماهی حمله خود را به منظور تصرف مثلثی پشت کانال ماهی آغاز کردند اما با وجود پیشروی لشکر32 انصارالحسین(ع)، هدف‌ها تأمین نشد و با روشن شدن هوا و افزایش فشارهای دشمن، لشکر انصار عقب‌نشینی کرد.

 

با موفقیت قرارگاه‌های قدس و نجف در منطقه پاشنه و دوعیجی، از آغاز صبح بمباران‌های دشمن با حجمی گسترده آغاز شد. در این حال، فرمانده سپاه ساعت 8:35 صبح با آقای هاشمی‌رفسنجانی تماس گرفت و مشکلاتی را که به دلیل عدم استقرار سیستم دفاع ضدهوایی هاگ در منطقه بروز کرده بود به ایشان یادآور شد. ده دقیقه بعد، برادر رحیم صفوی که در پنج ضلعی مستقر بود، حجم حملات هوایی دشمن را سنگین گزارش کرد که نوار آن از طریق تلفن برای آقای هاشمی پخش شد. همچنین در حالی که هنوز تصمیم عملی برای انتقال سیستم پدافند موشکی هاگ [هاوک] به منطقه عملیاتی اتخاذ نشده بود، فرمانده سپاه با آقای انصاری در بیت امام تماس گرفت و گفت:

 

«وضع خوب نیست، اینها [دشمن] شروع کرده‌اند. اگر حاج احمدآقا [خمینی] فشار نیاورد، وضع خوب نخواهد شد. دشمن ناامید شده و فشار زیادی می‌آورد. من به آقای هاشمی گفتم، ولی ایشان در مقابل مسئول پدافند (آقای حسن روحانی) نمی‌توانند تصمیم بگیرند، مگر حاج احمدآقا فشار بیاورند. ایشان به آقای هاشمی با یک ظرافتی بگویند که ناراحت نشود. ما صبح به ایشان [آقای هاشمی] گفتیم، ولی کاری نمی‌تواند بکند.»

 

پس از آنکه لشکرهای 155 شهدا و 21 امام‌رضا(ع) قرارگاه قصر را تصرف کردند، وضع دشمن بیش از پیش رو به وخامت نهاد زیرا آخرین نقطه‌ای که دشمن همچنان به حفظ آن امیدوار بود، فروریخت و در پی آن، دشمن دستور عقب‌نشینی به نهر جاسم را صادر کرد. پس از این حادثه، بلافاصله، فرمانده سپاه با شتاب زیاد با یگان‌ها و قرارگاه‌ها تماس گرفت و پیام امام را به شرح زیر برای آنها خواند:

 

«از خداوند متعال پیروزی نهایی رزمندگان عزیز را خواستارم. عزیزان من بکوشید، خداوند تعالی با شماست و اینجانب دست و بازوی شما را می‌بوسم. والسلام علیکم و رحمه‌الله و برکاته 26/10/65»

 

در حالی که دشمن جزایر را تخلیه کرده بود قرارگاه نجف نیز بلافاصله وارد آنجا شد و به تدریج به تصرف آنها پرداخت. بدین ترتیب، عملیات پس از هشت شبانه‌روز وارد مرحله جدیدی شد. در روز هشتم برای تعقیب و بازداشتن دشمن از استقرار در مواضع مناسب، عملیات ـ هر چند به صورت کند و آرام ـ ادامه یافت و در نهایت رزمندگان اسلام موفق به استقرار در شرق نهر جاسم شدند.

 

پس از فرار و عقب‌نشینی نیروهای دشمن به غرب نهر جاسم، بر تداوم عملیات و بازسازی نیروها تأکید شد. فرمانده عملیات، محسن رضایی، با توجه به وضعیت جدید، تدبیر کلی عملیات را چنین اعلام کرد:

1ـ ممانعت از تثبیت و استقرار نیروهای دشمن در مواضع پدافندی جدید در غرب نهرجاسم.

2ـ تصرف سرپل در غرب نهرجاسم و پیشروی برای رسیدن به کانال زوجی.

3ـ پاک‌سازی مناطق تصرف شده.

 

متقابلاً دشمن که با واگذاری "زمین" برای "حفظ نیرو" تا غرب نهر جاسم عقب‌نشینی کرده بود، در چهارراه شلمچه مقاومت می‌کرد، چون این معبر برای تعقیب آنان و همچنین تصرف سرپل در غرب نهرجاسم، قابل بهره‌برداری بود.

 

تظاهر دشمن به حمله در منطقه فاو و جابه‌جایی‌هایی که در روز نهم عملیات (1365/10/27) انجام داد ظاهراً بیش از آنکه اقدام جدی برای حمله به فاو باشد، بیشتر کسب زمان برای تثبیت منطقه غرب نهرجاسم بود.

 

تلاش برای تصرف سرپل در غرب نهرجاسم از شب دهم (1365/10/28) آغاز شد، در حالی که توان نیروها طی این مدت کاهش یافته بود، لیکن ضرورت تداوم عملیات و لزوم جلوگیری از استقرار و تحکیم مواضع دشمن در غرب نهرجاسم، موجب تسریع در اجرای عملیات شد.

 

سازماندهی جدید قرارگاه‌‌ها و یگان‌ها به شرح زیر انجام گرفت:

ـ قرارگاه نجف: لشکرهای19 فجر، 9 بدر و 32 انصارالحسین(ع)

ـ قرارگاه کربلا: لشکرهای 41 ثارالله(ع)، 33 المهدی(عج)، 10 سیدالشهدا(ع)، 14 امام حسین(ع) و 8 نجف

ـ قرارگاه قدس: تیپ‌های 18 الغدیر و 48 فتح (با مأموریت در جناح راست عملیات)

 

در شب یازدهم (1365/10/29)، عملیات سرپل گیری آغاز شد و علی‌رغم هوشیاری دشمن، رزمندگان موفق به تصرف سرپل شدند. عواملی چون وجود نخلستان، فقدان دستگاه‌های مهندسی و مشکلات دیگر، موجب شد الحاق و پاک‌سازی منطقه انجام نشود که نشان‌دهنده دشواری‌های تداوم عملیات در غرب نهرجاسم بود، زیرا علاوه بر محدودیت زمین و وجود نخلستان، دشمن از سمت تک رزمندگان آگاه بود و توان تمرکز آتش زیادی را داشت بنابراین پیشروی در این محور به کندی امکان‌پذیر بود.

 

تمرکز شدید آتش دشمن در نهرجاسم و بمباران عقبه‌ها حاکی از آن بود که دشمن گر چه زمین شرق نهرجاسم را با هدف حفظ نیرو واگذار کرد ولی برای حفظ منطقه غرب نهرجاسم به هر اقدامی متوسل خواهد شد. همچنین تلاش دشمن برای ایجاد استحکامات در برابر سرپل غرب کانال پرورش ماهی و نیز در جلوی کانال زوجی، نشان‌دهنده تصمیم جدی عراق برای جنگیدن و حفظ زمین در این منطقه بود. در عین حال عملیات در غرب نهرجاسم تا شب نوزدهم (1365/11/7) ادامه یافت.

 

دشمن در این مدت در حالی که تلفات بسیاری را متحمل شده و زمین ارزشمند شرق بصره را تا نهرجاسم از دست داده بود، با تداوم عملیات در غرب نهرجاسم و پذیرش تلفات بیشتر، سرانجام برای سد کردن پیشروی رزمندگان اسلام، به کلیه سپاه‌های خود اعلام کرد که یگان‌های کیفی و عملیاتی خود را آزاد و به شلمچه اعزام کنند. بر همین اساس، بیش از صد یگان از دشمن وارد منطقه شدند و در برابر نیروهای خودی صف‌‌آرایی کردند.

 

تداوم عملیات در غرب نهرجاسم با توجه به مدت زمان درگیری (بیست شبانه روز) و حجم یگان‌های دشمن در منطقه (صد یگان)، از اهمیت و ارزش بالای عملیات نیروهای خودی و میزان سرمایه‌گذاری خودی و دشمن حکایت می‌کرد.

 

طی این مدت تنها 25 یگان سپاه در برابر دشمن صف‌آرایی کردند که همین یگان‌ها با بازسازی و جذب نیرو به تداوم عملیات پرداختند. در عین حال با توجه به مجموع شرایط و مشکلاتی که وجود داشت، حفظ منطقه سرپل و توسعه آن امکان‌پذیر نبود. برخی از این مشکلات به شرح زیر بود:

1ـ معضلات پدافند هوایی از جمله عدم پوشش هوایی منطقه با تجهیزات ضد‌هوایی هاگ و اورلیکن.

2ـ آتش شدید دشمن: تمرکز و شدت آتش دشمن در نهرجاسم طوری بود که انتقال و جابجایی نیرو بدون خودرو و نفربر زرهی ممکن نبود.

3ـ کمبود آتش خودی‌: توپخانه خودی به دلیل کمبود مهمات در برابر تمرکز دشمن دچار ضعف و کاستی شدید بود.

4ـ مشکلات مهندسی و زرهی: جنگ در منطقه شرق بصره، جنگ با استحکامات بود لذا وسایل مهندسی از ضروریات محسوب می‌شد و بدون آن امکان تثبیت مواضع تصرف شده وجود نداشت. در واقع فقدان این تجهیزات موجب می‌شد پیشروی با دشواری انجام شود و تثبیت مواضع تصرف شده ضعیف و ناممکن گردد.

 

با توجه به مشکلات، موانع و کمبود‌های موجود به نظر می‌رسید تداوم عملیات در غرب نهرجاسم و دستیابی به کانال زوجی به سهولت امکان پذیر نیست. به منظور رفع این معضلات در تاریخ 1365/11/4 طرحی تهیه و برای ارائه به فرماندهی عالی جنگ آماده شد. در این طرح چنین پیش‌بینی شده بود که با تأمین مقدورات و امکانات، طی پنج مرحله پیشروی، خط کانال زوجی تأمین و تصرف شود. در این طرح بر تأمین نیروی انسانی مورد نیاز و بازسازی یگان‌‌ها تأکید شده و برای رفع کمبود‌های توپخانه، پدافند هوایی و مهندسی نیز به ارقامی اشاره شده بود.

 

آمار نیروی شرکت کننده در عملیات: در مجموع، 24 یگان سپاه شامل حدود 30000 پاسدار، 65000 سرباز و 120000 بسیجی (در مجموع حدود 215000 تن) در عملیات کربلای5 در قالب 220 گردان رزمی شرکت داشتند که با توجه به کل استعداد به کار رفته در این عملیات، گردان‌های سپاه استعدادی بین 850 تا 1000 نفر داشتند.

 

آمار فرماندهان شهید و مجروح در صحنه نزدیک نبرد: در عملیات کربلای5 تعداد 30 فرمانده گردان و 33 معاون گردان شهید و 83 فرمانده گردان و 162 معاون گردان مجروح شدند. در سطح گروهان، 57 فرمانده گروهان و 81 معاون به شهادت رسیدند و 249 فرمانده گروهان و 387 معاون دیگر نیز مجروح شدند. در سطح فرمانده دسته، 120 فرمانده دسته شهید و 627 تن دیگر مجروح شدند و همچنین از معاونان دسته 82 تن شهید و 426 تن مجروح شدند. در مجموع، در این سطح (فرمانده گردان تا فرمانده دسته) 403 تن شهید و 1943 تن مجروح شدند.

 

علاوه بر این، در بین مسئولان واحدهای پشتیبانی کننده یگان‌های سپاه (واحد و قسمت) 92 تن مسئول و معاون شهید و 263 تن هم مجروح شدند.

 

همچنین در این عملیات فرماندهان بزرگی همچون، حسین خرازی فرمانده لشکر14 امام حسین(ع) و اسماعیل دقایقی فرمانده لشکر9 بدر به شهادت رسیدند. به علاوه حجت‌الاسلام عبدالله میثمی روحانی مجاهد و عارف (مسئول دفتر نمایندگی امام در قرارگاه خاتم1) که در سخت‌ترین شرایط، رزمندگان و فرماندهان را یاری و همراهی می‌کرد به شهادت رسید.

 

اجرای عملیات گسترده کربلای5 نتایج سیاسی و نظامی مهمی در پی داشت، از جمله:

1ـ موقعیت برتر سیاسی و نظامی ایران که با فتح فاو حاصل شده بود،‌ تثبیت گردید.

2ـ موقعیت سیاسی و نظامی عراق شدیداً خدشه‌دار شد.

3ـ قابلیت و توانایی نظامی ایران برای درهم شکستن قوی‌ترین استحکامات ارتش عراق به اثبات رسید.

4ـ ناتوانی ارتش عراق در حفظ خطوط دفاعی خود و همچنین ناتوانی آن در بازپس‌گیری مناطق تصرف شده ثابت شد.

5 ـ قوای خودی به بصره نزدیک شدند و این شهر در برد توپخانه ایران قرار گرفت و امکان اجرای عملیات‌های بازدارنده برای منصرف کردن دشمن از حمله به شهرها فراهم شد.

6 ـ ارتش عراق شدیداً منهدم شد.

7ـ زمینه پایان دادن به جنگ از موضع برتر جمهوری اسلامی فراهم شد.

8 ـ تلاش‌های بین‌المللی برای پایان دادن به جنگ افزایش یافت و به تصویب قطعنامه 598 انجامید.

9ـ حدود 75 کیلومتر مربع از حساس‌ترین مناطق عراق در شرق بصره به تصرف رزمندگان اسلام درآمد.

10- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.

 

ارتش عراق از مجموع 192 تیپ خود، حدود 94 تیپ را وارد عملیات کرد. از این یگان‌ها در عملیات کربلای5 تعداد 16 تیپ به طور صددرصد و 22 تیپ بیش از 60 درصد منهدم شدند و باقی‌مانده یگان‌ها نیز از 10 تا 60 درصد آسیب دیدند.

 

انهدام یگان‌های عراق نشان‌دهنده تلفات بالای نیروی انسانی دشمن در عملیات کربلای5 است. از جنبه فروپاشی ارتش عراق، عملیات کربلای5 را می‌توان با عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس مقایسه کرد. جلال طالبانی، رهبر اتحادیه میهنی کردستان عراق درباره تلفات زیاد عراقی‌ها گفت:

 

«خبری به دست ما رسید که فرمانده سپاه یکم عراق گفته است: ما در عملیات کربلای5 بیش از 50 هزار تن تلفات داشته‌ایم.»

 

تعداد کشته‌ها و مجروحان ارتش عراق در این عملیات حدود 90000 تن و اسیران 2365 تن اعلام شد. همچنین در این عملیات 40 هواپیما، 5 هلی‌کوپتر، 800 تانک و نفربر، 180 توپ، 400 قبضه ادوات، 90 دستگاه مهندسی و 1000 خودرو از دشمن منهدم گردید و 190 تانک و نفربر، 20 توپ، 250 قبضه ادوات و 200 خودرو از دشمن به غنیمت گرفته شد.

 

منبع اینفوگرافیک: سایت تابناک، به نقل از سایت دکتر محسن رضایی
 
منابع:
1ـ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، عملیات کربلای5 (درهم شکستن دژهای دفاعی بصره)، تهران، 1382.
2- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، از فاو تا شلمچه، محمد درودیان، 1373،
2- سند شماره 15316/ پ‌ن، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مصاحبه راویان جنگ با محسن رضایی، 1365/7/5نوار شماره 17384.
3- معاونت سیاسی سپاه پاسداران، بولتن "بررسی"، اسفند1366،به نقل از ساندی‌تایمز،
4- خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه "گزارش‌های ویژه"، سال 1365 شماره‌های 116، 233، 272، 273، 278 و 287.
5- دفتر سیاسی سپاه پاسداران، نشریه "رویدادها"، شماره 128، 1365/10/24،
6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش قرارگاه نجف در عملیات کربلای5، حسین اردستانی،
7- سند شماره22762/‌ ن، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، هدایت عملیات کربلای5، قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص)، 1365/10/24.
8- اداره کل مطبوعات خارجی وزارت ارشاد اسلامی، بولتن "بررسی مطبوعات جهان"، شماره 1218، 1365/11/28.
9- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، طراحی و انجام عملیات کربلای5، ص168تا170.
10- سند شماره 681 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (گزارش تداوم عملیات در شرق بصره تا کربلای5)، نوشته محمد درودیان.
 11- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.